آغازی بر فهم مزارع مسکون تاریخی در یزد

یزد، دارای پیشینه غنی در آداب و علوم فلاحت و زراعت است. آب و امنیت در کنار زمین، به عنوان مادر زراعت، توانسته است مولد ساختاری در این اقلیم، به نام مزرعه باشد. مزارع، مجتمع های زیستی کوچکی هستند که به صورت مستقل یا تابعه، بخشی از ضیعات یک ده و یا قصبه، محسوب می شود. برخی از مزارع، صرفاّ دارای تولیدات کشاورزی بوده و فاقد لواحق و استقرار هستند و به این دلیل، مزرعه کشاورزی یا غیرمسکون نامیده می شوند. در این گونه از مزارع، سکونت دائم و استقرار وجود ندارد. «باغ ها و کشت خوان های یزد»، در زمره «مزارع کشاورزی» قرار می گیرند؛ اما برخی دیگر، علاوه بر کشاورزی و زراعت به عنوان شاخصه اصلی، سکونت و استقرار نیز در آن ها انجام می شود، این گونه از مزارع، «مسکون» نامیده می شوند و دارای عناصر خدماتی دیگری چون کوشک، خانه های اربابی و رعیتی، قلعه های کبیره و صغیره مسکونی، برج های دیدبانی، طاحونه و مصنعه، شاه کوچه و غیره هستند. در این پژوهش، «قلعه ها و مجموعه های کشت خوانی اربابی و رعیتی» به عنوان مزرعه مسکون در یزد، شناخته شده اند و در ادبیات شفاهی و آثار مکتوب مربوط به یزد، به کرات درباره «مزرعه» بودن این آثار، مطالبی آورده شده است. این مزارع، در طول مسیر مکانی تحقیق (استان یزد)، در سال 1394 ه.ش شناسایی شده و مورد مطالعات میدانی قرار گرفتند و بسیاری از آن ها، به دلایل مختلف، در معرض آسیب و نابودی قرار دارند. چیستی مزارع مسکون تاریخی در یزد، از سئوالات کلیدی در این نوشتار به حساب می آید و سعی می شود تا با رهیافت تفسیری - تاریخی و مراجعه به آثار مادی، سندپژوهی و مصاحبه به هدف اصلی این پژوهش، که تمییز مزارع مسکون تاریخی یزد، از سایر گونه ها و مجتمع های زیستی است، جامعه عمل پوشانده شود. از نتایج قابل اشاره؛ فهم موضوع، از طریق پیمایش میدانی و تفسیر اسناد، با توجه به کنوانسیون های بین المللی است. این مهم می تواند در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، مورد بحث و مکاشفه قرارگیرد.