ارزیابی تحمل به یخ‌زدگی ژنوتیپ‌های نخود دسی (Cicer arietinum L.) در شرایط آب و هوایی مشهد

چکیده سابقه و هدف: پایین بودن و بی‌ثباتی عملکرد، یکی از مهم‌ترین مسائل موجود در رابطه با کشت نخود است. کشت نخود در اکثر مناطق ایران، به‌طور عمده در بهار صورت می‌پذیرد. در‌نتیجه، گیاه در طول فصل رشد به‌خصوص در مراحل پایانی رشد، با تنش‌های غیر زیستی مانند گرما و خشکی مواجه می‌شود. جهت افزایش عملکرد نخود می‌توان از روش‌هایی مانند کشت پاییزه استفاده نمود، اما مشکلی که در این رابطه وجود دارد، پایین بودن تحمل در ارقام موجود نسبت به یخ‌زدگی است؛ بنابراین ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮی‌ﻫﺎی ﻛﺸﺖ ﭘﺎﻳﻴﺰه ﻧﺨﻮد، ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ژﻧﻮﺗﻴﭗ‌ﻫﺎی ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺑﻪ یخ‌زدگی ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻨﺎﺳﺐ، یک ﺿﺮورت ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﻲ‌رود. مواد و روش‌ها: آزمایش در قالب طرح بلوک‌های‌ کامل تصادفی در سه تکرار با 29 ژنوتیپ نخود دسی در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در سال زراعی 96-1395 انجام شد. ژنوتیپ‌های مورد مطالعه از بانک بذر پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد تهیه و در دهه اول آبان ماه کشت شدند. در طول فصل رشد، حداقل درجه حرارت 13- درجه سانتی‌گراد بود. به‌منظور تعیین درصد بقاء، 30 روز پس از سبز شدن و هفته آخر اسفندماه، تعداد گیاهان هر ژنوتیپ شمارش و درصد بقاء محاسبه شد. در انتهای فصل رشد، ارتفاع نهایی بوته، تعداد شاخه اصلی و فرعی، ﺗﻌﺪاد ﻏﻼف در ﺑﻮﺗﻪ، وزن صد داﻧﻪ، وزن داﻧﻪ در بوته، عملکرد دانه در متر مربع، وزن زیست‌توده در بوته، عملکرد زیستی در متر مربع و ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺪازه‌ﮔﻴﺮی ﺷﺪ. یافته‌ها: بر اساس ﻧﺘﺎﻳﺞ، ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ژﻧﻮﺗﻴﭗ‌ﻫﺎ از نظر ﻛﻠﻴـﻪ ﺻـﻔﺎت اﻧﺪازه‌ﮔﻴﺮی ﺷﺪه، ﻣﻌﻨﻲ‌دار ﺑﻮد. درحالی‌که ﺗﻨﻬﺎ یک ژﻧﻮﺗﻴﭗ‌ (MCC908) در اثر سرما به‌طور ﻛﺎﻣﻞ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ، دامنه درﺻـﺪ ﺑﻘﺎء در ﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮ ژﻧﻮﺗﻴﭗ‌ها از هشت ﺗﺎ 100 درﺻﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد. در بین 29 ژنوتیپ نخود دسی مورد بررسی، 11 ژنوتیپ متحمل (بقاء 100-76 درصد) و پنج ژنوتیپ نسبتاً متحمل (بقاء 75- 51 درصد) بودند. در این میان ژنوتیپ‌های MCC890، MCC349 و MCC873 به ترتیب با 1/98، 7/95 و 2/95 درصد، بیشترین بقاء را دارا بودند. به‌طورکلی نه ژنوتیپ شامل MCC373، MCC884، MCC869، MCC916، MCC349، MCC386، MCC870، MCC291 و MCC876، عملکرد بالای 154 گرم در متر مربع (معادل با 1540 کیلوگرم در هکتار) تولید کردند و تمامی آن‌ها به غیر از ژنوتیپ MCC916، بقای بالاتر از 7/66 درصد داشتند. صفات درصد بقاء (**76/0=r)، تعداد شاخه فرعی (*23/0=r)، تعداد غلاف در بوته (**52/0=r)، وزن صد دانه (**38/0=r)، عملکرد زیستی (**95/0=r) و شاخص برداشت (**58/0=r) همبستگی مثبت و معنی‌داری با وزن دانه در بوته داشتند. نتیجه‌گیری: ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ به‌دست‌آمده، ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ‌رﺳﺪ اﻣﻜﺎن دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ژنوتیپ‌های متحمل ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎ در نخود دسی ﺟﻬﺖ ﻛﺸﺖ در ﻣﻨﺎﻃﻖ سرد وﺟﻮد دارد. بر اساس تجزیه خوشه‌ای می‌توان از ژنوتیپ‌های نخود دسی در دو گروه (MCC890, MCC207, MCC49, MCC10) و (MCC349, MCC291, MCC386, MCC884, MCC918,MCC868, MCC373, MCC916) در پروژه‌های اصلاحی جهت تحمل به سرمای زمستان بهره برد.