بازشناسی فرم معماری کاخ هشت‌بهشت تبریز

پیرامون مطالعات تاریخ معماری اسلامی، تحلیل فضایی و گونه‌شناسیِ کاربری‌های غیر مذهبی از جمله «کاخ»، شامل فضایی به جهت ترفیع زیاده‌خواهی‌های شاهانه، به دلیل ماهیت آن، با ابهاماتی مواجه بوده است. نتایج به دست آمده از نوآوری‌های معماری ایرانی، ابداع کاخی با طرح «هشت‌بهشت» را مربوط به دوران صفویه دانسته‌اند، در حالی که بر‌اساس متون تاریخی، نخستین گونه از سبک مزبور، ضمن شکل‌گیری ترکمانان در تبریز، به سایر نقاط ایران و مرزهای همجوار سرایت کرده است.‌ این تحقیق بر آن است تا به روش تحلیل محتوایی متون به تبیین فرم کاخ هشت‌بهشت تبریز و تأثیرپذیری کاخ‌های ایرانی و غیر ایرانی از آن بپردازد. پیرو نتایج به دست آمده، شکل‌گیری طرح هشت‌بهشت تبریز، با کوچ اجباری هنرمندان و معماران شمال‌غرب ایران توسط تیمور به آسیای مرکزی و تجربة چادرنشینی اقوام مزبور مرتبط بوده است؛ به گونه‌ای که با انتقال پایتخت ترکمانان به تبریز، گونه هشت‌بهشت ابداع و طیِ دوره صفویه، نمونه‌های قزوین و اصفهان را تأثیرگذاشته است. به نظر می‌رسد، موقعیت جغرافیایی آذربایجان و تنش‌های سیاسی مداوم با دولت عثمانی در انتشار فرم معماری هشت‌بهشت و بازتاب آن در چینیلی‌کوشک موُثر بوده است؛ همچنین، حضور نمایندگان هند در ایران و روابط حسنه آنان بادولت صفویه، ناقل فرم هشت‌بهشت در شبه‌ قاره هند بوده است.