بررسی تاثیر ویژگی‌های توپوگرافی و خاک بر گسترش آبکندهای جبهه‌ای در کاربری کشاورزی، مطالعه موردی: استان ایلام

فرسایش آبکندی یک رخساره فرسایشی پر رسوب است که سهم عمده­ای در تخریب اراضی دارد. در منطقه مورد مطالعه به‌دلیل توسعه فرسایش آبکندی در اراضی کشاورزی، این پژوهش با هدف بررسی تاثیر ویژگی‌های توپوگرافیک شامل شیب-مساحت و عوامل خاکی بر گسترش آبکندهای جبهه‌ای در حوزه آبخیز سیکان واقع در استان ایلام انجام شد. به این منظور تعداد 46 آبکند جبهه­ای انتخاب و خصوصیات مورفومتریک مانند شیب و مساحت بالادست آبکند در محل‌های اولیه و فعلی به‌وسیله دستگاه موقعیت‌یاب جهانی و شیب‌سنج سانتو برداشت شد. دو نمونه خاک ترکیبی از حوضه بالادست، کف و دیواره­های آبکند برداشت شد. سپس با استفاده از ماتریس هم‌بستگی و رگرسیون دو متغیره به‌بررسی عوامل موثر پرداخته شد. در بررسی وابستگی عوامل مورفومتریک آبکندها نتایج ماتریس هم‌بستگی نشان داد که با افزایش میزان شیب بالادست بر ارتفاع بالاکند افزوده می‌شود و در نتیجه آبکندهایی با حجم بالاتر تشکیل می‌شوند. همچنین، نتایج حاکی از آن است که شاخص مساحت بالادست به‌مساحت آغازین آبکندها می­تواند به‌عنوان شاخص مناسبی جهت تعیین مرحله توسعه آبکندهای جبهه­ای استفاده شود و رابطه معکوسی با شاخص عرض/عمق، طول و حجم آبکندها دارد. رابطه شیب-مساحت در منطقه مورد مطالعه منفی بوده و با افزایش مساحت، مقدار شیب کاهش می­یابد، مقدار نرخ کاهش برابر با 0.31 می‌باشد و می­توان عامل تشکیل بالاکند در منطقه مورد مطالعه را رواناب هورتونی دانست. آستانه توپوگرافی آبکندها در منطقه مورد مطالعه، حدود 0.40 می­باشد و مقدار آستانه متوسط آغاز آبکندها در شیب 10 درصد حدود 0.50 هکتار که با کاهش شیب به‌ حدود دو درصد، تا دو هکتار افزایش می­یابد و آستانه بحرانی در شیب دو درصد حدود 0.70 هکتار می­باشد. بررسی عوامل خاکی نشان می­دهد که افزایش مقدار ماده آلی خاک تنها عاملی است که می­تواند باعث افزایش مقدار آستانه تشکیل آبکندها شود و سایر عوامل خاکی نظیر بافت سبک خاک و افزایش شوری باعث افزایش حجم آبکند و در نتیجه افزایش میزان تولید رسوب می­شود. نتایج رگرسیون‌های دو متغیره نشان می‌دهد که حجم آبکندها در سطح معنی‌دار یک درصد عاملی وابسته به‌ عمل تعریض می‌باشد و عرض بالا به‌تنهایی 85 درصد از تغییرات حجم را تبیین می‌کند.