بررسی تنوع ژنتیکی برخی از جمعیت‌های شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra L.) ایران با استفاده از خصوصیات مورفولوژیکی و فیتوشیمیایی

سابقه و هدف: شیرین‌بیان گیاهی چند ساله و از خانواده Fabaceae است که بومی نواحی مدیترانه، جنوب روسیه و آسیا بوده ولی امروزه در سراسر اروپا، خاورمیانه و آسیا کشت می‌شود. این گیاه در مناطق مختلف ایران رویش دارد. هر چند از شمال تا جنوب ایران گیاه شیرین بیان به‌صورت خودرو می‌روید، ولی از آنجا که این گیاه را با ریشه از زمین بیرون می‌آورند، بتدریج از میزان آن در طبیعت کاسته می‌شود، به‌طوریکه در استان‌های جنوبی کشور به‌ویژه استان‌های فارس و کرمان این گیاه در خطر انقراض قرار دارد بنابراین توجه خاص و روزافزون به حفظ ذخایر ژنتیکی این گیاه بیش از پیش احساس می‌شود. تلاش در جهت حفظ رویشگاه‌ها و به‌ویژه منابع ژنتیک گیاهی موجود در آنها از طریق شناسایی، محافظت دائمی، احیاء و تکثیر منابع تجدید شونده گیاهی گامی مؤثر در جهت حفظ و بقاء گونه مورد نظر و در نهایت حفاظت رویشگاه طبیعی آن است. بررسی ویژگی‌های کمی و کیفی این گیاه در رویشگاه‌های طبیعی موجود در مناطق مختلف کشور نقش بسزایی در شناسایی اکوتیپ‌های برتر جهت کشت و اهلی‌سازی این گیاه با ارزش دارویی دارد. مواد و روش‌ها : به منظور بررسی تنوع صفات مورفولوژیکی و فیتوشیمیایی جمعیت‌های مختلف در شرایط اقلیمی زنجان، پس از جمع‌آوری جمعیت‌ها در فصل پاییز، ریزوم های با قطر دو و طول 15 سانتی‌متر در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با 5 تکرار با فاصله بین ردیف 60 و روی ردیف 40 سانتی‌متر کشت شدند. صفات مورفولوژیکی و عملکردی جمعیت‌ها مختلف در اواخر فصل رشد مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفات ارتفاع بوته، عرض بوته، طول برگ، عرض برگ، تعداد برگچه، طول برگچه، عرض برگچه، تعداد شاخه جانبی، قطر ساقه اصلی، وزن تر اندام هوایی، وزن تر ریشه، وزن خشک اندام هوایی و وزن خشک ریشه، نسبت ریشه به اندام هوایی، عملکرد اندام هوای در مترمربع، عملکرد ریشه در مترمربع، فنل کل، فلاونوئید کل و اسیدگلیسیریزیک بررسی شدند. داده ها با استفاده از نرم‎افزار آماری SAS و SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و به منظور گروه‌بندی جمعیت‌ها تجزیه خوشه‌ای به روش وارد و تجزیه به عامل‌ها با استفاده از روش چرخش وریماکس انجام شد. یافته‌ها: نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که در بین 22 جمعیت شیرین‌بیان از نظر کلیه صفات مورد مطالعه در سطح یک درصد اختلاف معنی‌داری وجود داشت. بیشترین میزان ارتفاع بوته در جمعیت AH (cm 99) بیشترین عرض بوته در جمعیت E (cm 6/86 )، بیشترین وزن تر اندام هوایی در جمعیت D ( gr/plant4/400)، بیشترین وزن تر ریشه در جمعیت E (gr/plant 2/365 )، بیشترین عملکرد اندام هوایی در جمعیت D ( gr/m275/643) ، بیشترین عملکرد ریشه در جمعیت E (gr/m25/692) و بیشترین درصد اسیدگلیسیریزیک در جمعیت D (3/8 %) بودند. صفت عملکرد ریشه با صفات ارتفاع بوته، عرض بوته، قطر ساقه اصلی، طول برگچه، تعداد شاخه جانبی، وزن تر اندام هوایی، وزن تر ریشه، وزن خشک اندام هوایی، وزن خشک ریشه، عملکرد اندام هوایی، فنل کل، فلاونوئید کل و اسیدگلیسیریزیک همبستگی مثبت و معنی‌دار در سطح یک درصد و با صفت نسبت وزن خشک ریشه به اندام هوایی همبستگی مثبت و معنی‌داری در سطح پنج درصد است ولی با صفات طول برگ، عرض برگ، تعداد برگچه و عرض برگچه همبستگی معنی‌داری ندارد. براساس نتایج حاصل از تجزیه کلاستر، 22 جمعیت شیرین بیان در چهار گروه اصلی قرار گرفتند. تجزیه به عامل‌ها نشان داد که چهار عامل اول توانستند 841/84 درصد از کل واریانس را توجیه نمایند. نتیجه‌گیری: نتایج کلی این پژوهش نشان داد که تنوع زیادی در بین جمعیت‌های مورد بررسی براساس صفات مورفولوژیکی و عملکردی وجود دارد که نشان دهنده پتانسیل ژنتیکی بالا در بین جمعیت‌های مختلف می‌باشد. با توجه به نتایج جمعیت‌های D، E، MS، SH، SP و TF دارای