تأمّلی بر کارکرد معنایی و بلاغی تلمیح در غزل سعدی

تلمیح به عنوان یکی از شگردهای بلاغی که هم در حوزۀ موسیقی معنوی و هم جزو مجموعۀ تصویر قابل بررسی است، همواره نقشی مهم و مؤثّر در القای عواطف و آفرینش تصاویر ادبی؛ بخصوص در حوزۀ شعر داشته است. ویژگی قابل توجّه تلمیح آن است که به عنوان یک شیوۀ فرمی برای تبیین ذهنیات، می­تواند اَشکال بلاغی دیگری را نیز در بطن خود جای دهد و بدین ترتیب، هم جنبۀ مخیّل سخن را قوّت بخشد و هم بُعد القاییِ آن را برجسته سازد. براساس همین اهمّیت، هدف مقالۀ حاضر، بررسی جلوه­های کارکرد معنایی و بلاغی تلمیح در غزلیات سعدی است که با روش توصیفی- تحلیلی انجام می­گیرد و به شناختن بخشی دیگر از عواطف و اندیشه­های سعدی و ظرائف زیباشناختی غزل او می­انجامد. یافته­های این تحقیق حاکی از آنند که برجسته­ترین گونه‌های تلمیح در غزل سعدی عبارتند از: اشارات و قصّه­های قرآنی- روایی؛ به­ویژه ماجرای پیامبران، تلمیحات تاریخی- داستانی(ماجراهای عاشقانه­ای که جنبۀ داستانی آن­ها غالب است) و اشارات اساطیری- حماسی. سعدی انواع تلمیح را به­ترتیب در فضای موضوعی-  معناییِ عاشقانه، عارفانه و تعلیمی-  اخلاقی به­کار می­برد. هر یک از این گروه­های محتوایی، شامل جزئیاتی متنوّع هستند که در متن به آن­ها خواهیم پرداخت. بارزترین قالب‌های فرمی- بلاغیِ سعدی در جریان کاربرد انواع تلمیح نیز عبارتند از: تشبیه؛ به­ویژه اضافۀ تشبیهی، نماد (کلیدواژه­های تلمیحی- نمادین) و ایهام؛ بخصوص از نوع تناسب.