تحلیل تطبیقی شخصیت‌پردازی موجودات تخیلی-تلفیقی در نگاره‌های نسخ عجایب‌المخلوقات قزوینی مکتب ایلخانی و مکتب گورکانی*

شناخت شیوه‌های طراحی شخصیت در هنر نگارگری و مطالعه سیر تکوین و تحول آن می‌تواند برای طراحان امروز الهام‌بخش باشد و دریچه‌های جدیدی به‌ روی آن‌ها بگشاید. در این راستا، تصویرسازی‌های نسخه عجایب‌المخلوقات به ‌لحاظ اینکه با محوریت موجودات تخیلی-تلفیقی صورت گرفته‌، مورد مناسبی برای مطالعه طراحی شخصیت فراواقع در سنت تصویری آسیای‌میانه است. انتخاب دو نسخه شاخص از دو دوره ممتاز مکتب نگارگری ایلخانی در ایران (نسخه کتابخانه مونیخ-شماره 464) و مکتب گورکانی در شبه‌قاره (نسخه کتابخانه آستان‌قدس رضوی- شماره‌ 47893)، از بدو نگارش و مصورسازی این نسخه تا پایان دوره حیات پویای مکاتب نگارگری آسیای‌میانه، می‌تواند تشابه و تفارق ویژگی‌های تصویرگری این‌گونه از طراحی شخصیت را تبیین نماید. هدف از این پژوهش، شناخت و تبیین عوامل ثابت و متغیر در طراحی شخصیت‌های تخیلی-تلفیقی از بدو مصورسازی این نسخه در قرن هفتم هجری تا مکتب گورکانی قرن یازدهم هجری، با تمرکز بر دو نسخه شاخص و با رویکرد فرم‌گراست. این تحقیق در پی پاسخ به این پرسش‌هاست: شخصیت‌پردازی‌ موجودات تخیلی-تلفیقی در نگاره‌های نسخه آغازین عجایب‌المخلوقات قزوینی مکتب ایلخانی و همتای آن در مکتب گورکانی، دارای چه ویژگی‌های تجسمی است؟ و وجوه اشتراک و افتراق آنها در چیست؟ روش تحقیق، تحلیلی-تطبیقی و شیوه گردآوری اطلاعات کتاب‌خانه‌ای-اسنادی است. روش تجزیه و تحلیل آثار بر مبنای مطالعات کیفی (سنجش چگونگی کاربست عناصر بصری) و از حیث هدف، بنیادین است. جامعه بررسی این پژوهش را در گام نخست و به منظور تحلیل ویژگی‌های عمومی، تمامی تصاویر موجودات تخیلی-تلفیقی دو نسخه، و در گام نهایی و با هدف تحلیل ویژگی‌های تخصصی، تعداد 5 تصویر که در هر دو نسخه مشترک و هم‌طراز هستند، تشکیل می‌دهند. نتایج کلی پژوهش بر این امر اذعان دارند که وجه اشتراک شخصیت‌پردازی موجودات تخیلی-تلفیقی در نسخه آغازین عجایب ‌المخلوقات قزوینی در مکتب ایلخانی و همتای آن در مکتب گورکانی، برگرفته ‌از سبک قالب نگارگری ایرانی و تفاوت چشم‌گیر آن‌ها، در نوع کاربست رنگ است.