تغییر کاربری اراضی؛ پاشنه آشیل مدیریت بحران‏های زیست‏ محیطی، عوامل و پیامدها

امروزه جنگل‏ها، مراتع، حریم رودخانه‏ها، سواحل، آبشارها، رخسار‏ه‏های کوهستانی و عارضه‏های خاصّ بیابانی، به‌عنوان میراث عمومی، تکیه‏گاه اصلی مقابله با تغییرات آب‏و‏هوایی و دستیابی به کشاورزی پایدار مورد توجّه روزافزون واقع شده و به‏همین دلیل، تغییر کاربری آنها پیامدهای چالش‏برانگیزی را به‌دنبال دارد. در این پژوهش، عوامل تغییر کاربری و پیامدهای آن مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق، مبتنی بر تحلیل نتایج پژوهش‏های مختلف نگارندگان و نیز بهره‏مندی از نتایج تحقیقات مرتبط و معتبر انتشاریافته در این زمینه و در نهایت گوشزد نمودن برخی راهکارهای اجتناب‌ناپذیر است. نتایج این بررسی نشان داد که عوامل تغییر کاربری به‌طور عمده ریشه در نظام مالکیت زمین، قوانین و مدیریت کنونی منابع طبیعی، سیاست‏های دولت، روند خرید و فروش زمین‌های کشاورزی، گسترش بی‏رویة شهرها و لابی‏گری در مقیاس محلّی دارد. متأسّفانه، تغییرات اقلیمی دو دهة اخیر، زمینة خشکی و تغییر کاربری جنگل‏ها، تالاب‏ها، چمنزارهای طبیعی، مراتع مرغوب و بستر رودخانه‏ها را فراهم نمود که پیامدهای منفی آن، آسیب شدید به خاک، تشدید تغییرات اقلیمی (از طریق تشدید انتشار گازهای گلخانه‏ای)، کاهش کیفیّت زمین‌های کشاورزی و آلودگی منابع آب در درجة اوّل است. بدون شک، تداوم این تغییرات ناخوشایند، تشدید و گسترش جغرافیایی پدیده‏های بیابان‌زایی، سیل و ریزگرد خواهد بود؛ بنابراین، تغییر کاربری اراضی، چالش اصلی پایداری کشاورزی و محیط‏زیست بوده و در صورت ادامة روند فعلی، بحران‏های ملموس‏تری از قبیل نایابی منابع آب، مهاجرت و خسارات هنگفت اقتصادی دور از انتظار نخواهند بود. اعتقاد بر این است که تغییر کاربری اراضی در کشور ایران شدید است و برای مهار پیامدهای بحرانی ناشی از آن، چاره‏ای جز توقف و مقابله با آن در قالب مدیریت جامع و فراگیر نیست.