نقش تغییرات مورفولوژی رودخانه‌ی مرزی هیرمند در روابط سیاسی ایران و افغانستان

مرزها پدیده‎هایی هستند که اساساً ماهیّتی انسانی دارند که انسان به‎واسطه‌ی درک اختلاف‎های میان خود، آنها را ترسیم می‎کنند و در زمینه‌ی مطالعاتی جغرافیای سیاسی، به‎عنوان یکی از موضوع‎های محوری شمرده می‎شوند. در این میان، رودخانه‎ها به‎عنوان مرزهای طبیعی دو واحد سیاسی، به‎دلیل ماهیّت تغییرپذیری و تنوّع مورفولوژیکی خود، آثار محسوسی بر روابط سیاسی دو کشور به‎ویژه بر سر مسائل مرزی دارند. رودخانه‎ی هیرمند، واقع در مرز ایران و افغانستان ـ به دلایل مختلف طبیعی و انسانی ـ از زمان شکل‎گیری مرز، همواره روابط دو کشور را تحت تأثیر قرار داده است. یکی از عوامل مؤثر در مسائل مرز رودخانه‎ای دو کشور، ناشی از شرایط مورفولوژیکی رودخانه‎ی هیرمند و تغییر مسیر‎های متعدّد آن در ادوار کوتاه‎مدّت است، به‎طوری‎که مسائل پیچیده و متعدّدی را در نظام حقوقی آن ایجاد کرده است. این مقاله، درصدد پاسخ‎گویی به این پرسش اساسی است که "آیا بروز اختلاف‎های مرزی ایران و افغانستان بر روی رودخانه‎ی هیرمند، ناشی از خصوصیات مورفولوژی (یا الگو) و سیمای طبیعی رودخانه است یا تنها درنتیجه‎ی مناسبات سیاسی دو کشور؟" نتایج پژوهش نشان می‎دهد، مورفولوژی رودخانه‎ی هیرمند، به‎ویژه در بازه‌ی مرزی از نوع الگوی شریانی است که بیشترین تغییرات را نسبت به دیگر الگوهای رودخانه‎ای دارد و مرز دو کشور کاملاً آگاهانه بر روی بخش‎هایی از تغییرپذیرترین بستر رودخانه قرار داده شده است. این امر موجب بروز اختلاف‎های مرزی میان ایران و افغانستان از ابتدا تا کنون بوده است و به احتمال در آینده نیز، زمینه‎ساز مشکلات بی‎شماری برای هر دو کشور، به‎ویژه برای بخش ایرانی خواهد بود. به‎طورکلّی مهم‎ترین پیامدهای ناشی از تغییرات مورفولوژی این رودخانه که بر روابط سیاسی دو کشور تأثیرگذار بوده است عبارت‎اند از، اختلافات بر سر تعیین دقیق مرز در بستر تغییرپذیر رودخانه، اختلافات ناشی از ناپایداری الگوی توزیع حق‎آبه میان دو کشور و سرانجام اختلافات ناشی از تعیین وسعت و قلمرو محدوده‎ی مرزی. روش پژوهش مقاله از نوع توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه‌ی مطالعات کتابخانه‌ای و همچنین اندازه‎گیری‎های تاریخی تغییرات مورفولوژی رودخانه‌ی هیرمند است که با استفاده از داده‎های سنجش از دور و مقایسه‌ی تصاویر ماهواره‎ای TM-5 در دو بازه‎ی زمانی بیست‎ساله انجام شده است.