گونه شناسی و تحلیل معماری دستکند در نایین

فضاهای زیر زمینی دستکند قدیمی‌ترین نوع سرپناه بشر محسوب می‌شوند که دارای پیشینه­ای فراتر از اولین بناهای معمول ساخته شده هستند. زمین به‌عنوان نخستین جایگاه و مصالح ساخت سر پناه، نقش به‌سزایی در شکل گیری معماری داشته است. یکی از کارکردهای زمین در معماری بومی فرو رفتن در دل زمین است. در نایین به بناهایی که در دل زمین و با معماری دستکند ایجاد شده­اند «بین» Bin اطلاق می­گردد. در این بین­ها نوعی گوناگونی کالبدی مشاهده می‌شود یعنی هر «بین» با توجه به کاربری و نوع استفاده­ای که از آن می‌شود اجزاء، حجم و تناسبات خاص خود را دارد. همچنین  نمونه‌های باارزشی از دوره­های مختلف تاریخی و فضاهایی با کاربری سکونتی، آسیاب­ها، مساجد، کارگاه­های نساجی و ... را در بر می‌گیرد. بررسی ها نشان می­دهد با وجود نقش، تنوع و ویژگی‌های خاص  این آثار، تاکنون مطالعه کاملی در مورد آن‌ها صورت نگرفته است اما امروزه عللی که باعث پدید آمدن این نوع معماری در نایین شده است به تنهایی، خود ضامن حفظ و نگهداری‌ همه این آثار نمی‌باشد بلکه شرایط معمول زندگی امروزین با مقتضیات بهره‌برداری معمول از این گونه آثار سازگار نیست و در نتیجه در معرض خطر نابودی و تخریب قرار گرفته­اند. براساس پیمایش میدانی مشخص شد در محدوده­ شهرستان نایین بین­های متنوعی باقی مانده و تعدادی نیز  در اثر عوامل مختلفی که باعث آسیب به آثار دستکند می‌شوند، بکلی از بین رفته­اند. بنابراین صرف بررسی و مستندنگاری آن‌ها ارزشمند می‌باشد و علاوه بر این‌، مقاله حاضر می‌تواند الگوی مطالعات بعدی در جهت مستندنگاری بیشتر آثار معماری دستکند گردد. مقاله با استفاده از روش‌های توصیفی-تحلیلی، مورد پژوهی و برداشت‌های میدانی، می‌کوشد عوامل مؤثر بر این گوناگونی  بین­­ها را شناسایی کند و یک گونه­شناسی از آن‌ها ارائه دهد. لازم به ذکر است که نقشه برخی از این بین­ها حاصل برداشت‌های میدانی نگارندگان است که برای اولین بار ارائه می‌شود. نتایج مقاله نشان داد که  آثار دستکند نایین بر‌اساس معیارهای ویژگی‌های طبیعی  بسترزمین و همچنین طرح ساخت و نحوه پیشروی درون بستر در دو گونه  بین­های زیرزمینی و بین­های ‌کنده شده بر دیواره رسی قرار می‌گیرند.