فیروزه، نگین مساجد (با نگاهی به مسجدهای گوهرشاد مشهد و کبود تبریز در سده نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی)

جهان‌بینی مذهبی و تفکّرات عرفانی ایرانیان که از دیرباز ریشه عمیقی در هنر و فرهنگ آنان داشته، در یکی از مهم‌ترین ابعاد هنری اسلام، یعنی معماری مسجدها، نمود یافته است. در چنین عرصه‌ای، هر عاملی که به‌کار گرفته می‌شود و هر فنّی که مایه زایش و آفرینش اثر هنری است، از جهان علوی نشان دارد و هر نقش و رنگ در مقام نماد و سمبل، بیانگر چیزی از همان عالم است. رنگ‌های به‌کار رفته در مسجدهای ایرانْ جنبه‌های نمادینی دارند که در به‌کار گیری آن‌ها به‌جز خصلت تزئینی، معنی‌های دیگری نیز منظور بوده است. علی‌رغم نگاه عرفانی در منابع متعدد به مفاهیم و ارزش‌های آرمانی متعالی در معماری مساجد، تا کنون در زمینه شناسایی و علل به‌کار گیری رنگ فیروزه‌ای در تزئینات مسجدْ پژوهش جامعی انجام نشده؛ لذا ضروری است با بهره‌گیری از منابع عرفانی، به سنخیت میان رنگ فیروزه‌ای و کاربرد آن در برخی از قسمت‌های مسجد از نگاه انسان اندیشمند و دل‌آگاه پرداخته شود. در این جستار سعی شده است با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، مفاهیم نمادین رنگ فیروزه‌ای در مسجدها، از دیدگاه عرفانی و با رویکردی به مسجدهای گوهرشاد و کبود- که از نخستین مسجدهای برجسته سده نهم هـجری قمری/ پانزدهم میلادی به‌شمار می‌ورند- ارائه شود. به‌کار گیری رنگ فیروزه‌ای- که برخاسته از عمق اعتقاد و بینش اسلامی ماست- در برخی از اجزای مسجد، از مهم‌ترین نمادهای عرفانی جهان اسلام تلقی می‌شود. انگیزه اصلی حرکت در عرفان، رسیدن به حق، تعالی، از طریق شهود قلبی عارف یا هنرمندی است که احوالات درونی‌ش را از طریق نمادها بیان می‌کند. همچنین کوشیده‌ایم به این دو پرسش پاسخ دهیم که علل به‌کار گیری رنگ فیروزه‌ای در تزئین مسجدها چیست و بنیان‌های نظری فرهنگ اسلامی چه تأثیری در استفاده از رنگ فیروزه‌ای داشته است؟ هدف از انجام پژوهش نیز بررسی مفاهیم نمادین رنگ فیروزه‌ای در مسجدها و بررسی ارتباط بین رنگ و عرفان است.