مردم شناسی شاهنامه: پیوندهای برون متنی شاهنامه فردوسی با مفهوم مرگ و آیین تدفین در فرهنگ ایرانی

در میان سازه‌های متنی شاهنامه فردوسی، بافت‌های زیادی از متن با برون‌متن شاهنامه ارتباط دارد؛ چرا که شاهنامه، بازتابی از بافت کلانِ اجتماعی – فرهنگی روزگار فردوسی است که در آن به مراسم آیینی چون، ازدواج، تشرّف و مرگ اشاره شده است. بخشی از بافت رواییِ شاهنامه با مفاهیم و  آیین‌های مربوط به مرگ و تدفین و عقاید زروانی، زرتشتی و اسلامی در جامعه ایرانی مرتبط است. این جستار با مطالعه موردی برخی از داستان‌های شاهنامه و با استفاده از شیوه تحلیلی- توصیفی و راهبرد سندکاوی و کتابخانه‌ای، کوشیده است تا پیوند سازه‌های متنی مرتبط با مرگ و آیین تدفین در شاهنامه را با میدان فرهنگی ایران بررسی و برخی جنبه‌های مردم‌شناختی این حوزه را تبیین نماید. برخی از نتایج مهمّی که از این پژوهش به دست آمده است عبارت اند از: در ابیات شاهنامه، سه وجهِ ترس از مرگ، مرگ به عنوان یک واقعیّت، و نگاه فلسفی - اخلاقی به مرگ تجلّی یافته است که همه این نگرش‌ها با حکمت ایران باستان یا عقاید دوره اسلامی در ارتباط است. طرح مقوله مرگ در بسیاری از موارد با عقاید زروانی در ارتباط است؛ چرا که زروان و وجه مرگ‌آوری او و ارتباط زروان با زمان مرگ و اهریمنی بودن مرگ در برخی ابیات به روشنی نمایان است. در برخی موارد، از جمله در داستان سیاوش و کیخسرو، مرگ با آرکی‌تایپ ولادت مجدّد ارتباط می‌یابد که نمی‌توان آن را با مفهوم فرجام‌شناسی دوره قبل از اسلام یا دوره اسلامی مرتبط دانست؛ چرا که مفهوم نوزایی ناظر به زندگی و فرجام انسان ناظر به مرگ و معاد است. دوگانگی ارتباط مرگ با معاد در شاهنامه از برخی ابیات حماسۀ ملّی استنباط می‌شود. در برخی روایت‌های شاهنامه از جمله در داستان رستم و سهراب، مرگ سام، مرگ فریدون و مرگ ایرج، مرگ اسفندیار و وصیّت انوشیروان، بافت‌های متنی مرتبط با آیین تدفین در برون متن وجود دارد که اغلب، جنبه‌هایی از مردم‌شناسی اقوام زرتشتی ایران را تبیین می‌کند.