آسیای مرکزی زیر سلطۀ عرب‌ها و ترکان: مقایسه‌ای در نظام حکومت

از زمان ظهور اسلام در پهنۀ آسیای مرکزی چند نوع امپراتوری حکم رانده­اند؛ امپراتوری اعراب، شامل امویان و عباسیان، امپراتوری غزنویان و سلجوقیان، امپراتوری مغولان و تاتارها، و امپراتوری روس‌ها. دوران اقتدار امپراتوری عباسیان بیش از یک قرن و نیم دوام نیاورد و به‌تدریج حکومت­هایی مستقل از شرقی­ترین نقاط این امپراتوری سر بر‌آوردند. نقش دستگاه خلافت تنها به مشروعیت بخشیدن به این حکومت­ها محدود شد. در این نوشتار دستگاه دیوانی دو نوع از این امپراتوری­ها، یعنی امپراتوری عباسیان و امپراتوری غزنویان و سلجوقیان بررسی و مقایسه می‌شود. روش پژوهش استفاده شده در این نوشتار، مراجعه به منابع دست اول، متون تاریخی و کلاسیک فارسی و پژوهش‌های موجود در این زمینه است. هدف نوشتار پاسخ به این پرسش است که مهم­ترین وجوه تفاوت این دو امپراتوری چیست؟ ابتدا شکل روی کار آمدن امپراتوری عباسیان و دستگاه دیوانی آن، و شکل روی کار آمدن هریک از امپراتوری‌های غزنویان و سلجوقیان و دستگاه دیوانی آنها بررسی می­شود؛ سپس به سه مورد تفاوت دستگاه دیوانی عباسیان، غزنویان و سلجوقیان(میزان تمرکز در امپراتوری، نیروی نظامی، و تعدد دیوان‌ها ) اشاره می‌شود.