بررسی تطبیقی مفهوم عشق در سوانح العشّاق احمد غزالی و عطف الألف ابوالحسن دیلمی

موضوع پژوهش حاضر بررسی عشق در نخستین آثار مستقل عارفان ایرانی است. احمد غزالی، رسالة سوانح العشّاق را به‌عنوان نخستین اثر مستقل در این زمینه از خود به‌جای گذاشته است. وی در این رساله، مسائل پیرامون عشق را با دیدگاهی روان‌شناسانه با زبانی ادبی بیان کرده است. در قرن چهارم هجری، ابوالحسن دیلمی، عارف خوش‌قریحة ایرانی کتاب عطف الألف المألوف علی اللام المعطوف را در این باب به زبان عربی نگاشته بود که این اثر هم، رنگی کاملاً روان‌شناسانه دارد. دیلمی، گرچه از تفکّرات فلاسفة یونانی، به‌ویژه افلاطون تأثیر پذیرفته، امّا آمیختن نظرات آنان با مبانی دینی شریعت اسلام ایدة اوست. در این جستار، سعی شده شباهت‏ها و تفاوت‏ها‏ی دو اثر به­صورت تطبیقی نشان داده شود به‌گونه‌ای که از دل این رویکرد، نتایج خاص و منطقی به­دست آید. احمد غزالی چون تجربة ابوالحسن دیلمی را در اختیار داشته، به نظریّه‌پردازی در باب عشق و محبت نپرداخته است؛ همچنین، زبان شاعرانه و تعمّد وی در بیان اشاره‌ای مطالب، سبب دشواری فهم اثر او شده است؛ در حالی که دیلمی هم نظریّه‌پرداز است و هم با زبانی علمی و شیوا به بیان مطالب پرداخته است؛ البته این دو، با هدف آثارشان چنان قلم و سبکی اختیار کرده‏اند.