بررسی نقل قول در گفتمان رواییِ داستان‌های جلال آل احمد با تکیه بر آراء «ژرار ژنت» و «دومینیک منگنو»

امروزه مطالعۀ گفتمان روایی در داستان­ها و رمان­ها، جایگاه خاصّی در نقد ادبی به­خود اختصاص داده است. در این میان، مطالعۀ آن قسمت از روایت که نه توسّط خودِ راوی، بلکه از زبان شخصیّت­های وی بیان می­شود، اهمّیّت ویژه­ای در مطالعات گفتمانی دارد. جلال آل احمد از جمله نویسندگانی است که ترجیح می­دهند روایت خود را به­صورت تناوبی از گفته­های راوی و شخصیّت­ها ساختاربندی کنند. به این منظور راویِ جلال از نقل قول بسیار معمولِ مستقیم و غیرمستقیم و همچنین از نقل ­قول غیرمستقیم آزاد، تک­گوییِ درونی و گفتمان روایت شده بهره می­جوید. امّا آیا وی در به­کار بردن هر یک از انواع نقل قول به جای نقل قول دیگر توجیهی روایی یا ادبی دارد؟ پاسخ به این پرسش با مطالعۀ دقیق هر یک از انواع نقل قول با تکیه بر نظریّات منتقدانی چون «دومینیک منگنو» و «ژرار ژنت» در حوزۀ گفتمانی و روایی و نیز مطالعۀ کارکرد و نقش منحصربه­فرد آنها در موقعیّت­های خاصّ داستانی میسّر است. این مطالعه مؤیّد آن است که راویِ جلال بیش از آنکه خود رشتۀ سخن را به­دست بگیرد، این مهم را به شخصیّت­های داستانی­اش وا­می­گذارد. در واقع دیدگاه واقع­گرایانۀ آل احمد به مسائل اجتماعی او را بر آن داشته است تا دو نوع نقل قول مستقیم و غیرمستقیم را بر دیگر انواع نقلقول ترجیح دهد، تا از این طریق نه قضاوت خود، که کلام شخصیّت را به خواننده انتقال دهد و او را در قضاوت آزاد بگذارد. از سوی دیگر، به­نظر می­آید راوی، نوع تک­گویی را اغلب به داستان­هایی اختصاص می­دهد که بر پیچیدگی روحی و ذهنی شخصیّت­ها متکّی هستند.