تبیین دامنۀ مفهوم «میدان» و طیف مصادیق آن در دورۀ قاجاریه، مبتنی بر نقشه‌های تاریخی

هدف این مقاله درک دامنۀ مفهوم «میدان» در دورۀ قاجاریه و تبیین طیف مصادیق آن در این دوره، مبتنی بر نقشه‌های تاریخی موجود است. دورۀ قاجاریه دورۀ آغاز نقشه‌برداری با فنون مدرن در ایران است که تهیۀ نقشه‌های مفصل از شهرهای ایران با دقت بی‌سابقه را میسر ساخت. این نقشه‌ها اسناد مستعدی برای فهم اجزای شهر در این دوره به دست می‌دهد و درک آنها را در شبکۀ روابطی ممکن می‌کند که کلیت شهر را شکل می‌دهد. «میدان»، به مثابۀ یکی از اجزای اصلی شهر قاجاری، نقش بارزی در بسیاری از این نقشه‌ها دارد، همانچه این اسناد را به منابع قابلی برای پیگیری مفهوم «میدان» در این دوره تبدیل می‌کند. حدود سی نقشۀ تاریخی از شهرهای ایران در این دوره موجود است که در ۲۱ مورد آن می‌توان رد و نشانی از «میدان» یافت. در این مقاله، با بررسی مصادیق متعدد میدان در این نقشه‌ها، نقش و موقعیت آنها در شهر و و کارکرد آنها در نسبت با دیگر اجزا و همچنین فرم و ویژگی‌های صوری‌شان به دو پرسش اصلی دربارۀ دامنه و محدودۀ مفهوم میدان در این دوره و انواع مصادیق آن می‌پردازیم و برای بسط و تعمیق یافته‌ها به منابع مکتوب درجۀ اول و دوم رجوع می‌کنیم. در این جستجو، نخست، طیف مصادیق «میدان» را عیان می‌سازیم و تلاش می‌کنیم تعریفی از مفهوم آن عرضه کنیم و سپس، مبتنی بر ویژگی‌های بارز و پربسامد مصادیق مختلف به تبیین انواع آن می‌پردازیم. به این ترتیب، با ابتنا بر نقشه‌ها و رجوع به متون، به روش تفسیری ـ تاریخی مفهوم «میدان» را در بستر اجتماعی ـ تاریخی‌ در بر گیرنده‌اش تبیین می‌کنیم. نتیجۀ این جستجوها دامنۀ گسترده و منعطفِ مفهوم میدان را در دورۀ قاجاریه عیان می‌سازد و بازتعریف آن را مبتنی بر این دریافت تازه میسر می‌سازد: هر عرصۀ نامسقف و گشاده‌ در شهر که محدوده‌ای نسبتاً مشخص را شامل شود و مجالی برای فعالیت یا رویدادی فراهم آورد؛ همچنین، تبیین انواع مصادیق «میدان» را در قالب چهار نوع اصلی ممکن می‌کند: میدان حکومتی، میدان بازار، میدان محله، و میدان مجلس.