رباط‌های مکه در قرون میانه اسلامی

شهر مکه در قلب جهان اسلام، پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه‌های مسلمانی بود که از اقصی نقاط قلمرو گستردة جهان اسلام به این دیار پای می‌نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع مکه همیشه برای سلسله‌های حکومتگر در تاریخ اسلام اهمیت داشته و گاه محل نزاع نیز بوده است. در این میان به نظر می‌رسد ادارة شهر، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی ساکنان و مدیریت رویداد عظیم حج در طول تاریخ، مستقل از رقابت‌های سیاسی انجام می‌شده است.  آیین ماندگار وقف یکی از راهبردهای اثرگذار مسلمین برای شکل دادن به نوعی نظم اجتماعی در راستای کاهش فاصلة طبقاتی و دستگیری از مستمندان بوده و به عنوان یکی از مظاهر مدیریت اجتماعی ـ  اقتصادی در جامعه مسلمین رواج داشته است.  شهر مکه، به عنوان پایگاه و موطن اسلام نیز، از این قاعده مستثنا نبوده است. ساخت و وقف رباط، به مثابة اقامتگاهی موقت جهت اسکان زائران، حاجیان یا مجاوران مستمند مکی، از دیرباز در شهر مکه سابقه داشته است.  در این مقاله با جستجوی مشخصات رباط‌های مکه میان متون تاریخی دست اول، تلاش شده به بخشی از این نظم اجتماعی ـ که در پرتو وقف، جامعة مسلمین را شکل داده ـ نگریسته شود. اطلاعات قریب به شصت رباط، از قرن چهارم تا میانة قرن دهم، در منابع موجود است که ضمن گردآوری اطلاعات مرتبط بدان‌ها، جمع‌بندی خوبی از تقسیم بندی‌های اجتماعی، قومیتی و... نسبت به سازندگان، واقفان و حتی موقعیت جغرافیایی احداث این رباط‌ها ارائه شده است.