روش‌ها و مدل‌های تخصیص کاربرد زمین

دستیابی به الگوی بهینه زیست در شهرها از اهداف برنامه‌ریزی شهری است. در این راستا یکی از جنبه‌های اصلی ساخت شهرها مبتنی بر برنامه‌های شهری، برنامه‌ریزی کاربرد زمین شهری است. در برنامه‌ریزی کاربرد زمین شهری تمام جوانب اجتماعی، اقتصادی، محیطی زمین، مزایا و مضرات مورد بررسی قرار می‌گیرند که بر پایۀ دو اصل توسعه پایدار و ارتقاء کیفیت زندگی در پی دستیابی به اهدافی چون: توزیع متعادل کاربردها، جلوگیری از تداخل کاربردهای ناسازگار، تدوین معیارها و استانداردهای کاربرد زمین و جز آن است. از دهۀ 1960 میلادی، با توسعۀ روش‌های کمی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، مدل‌های کاربردی تخصیص کاربرد زمین، که هریک از رهیافت‌های نظری جداگانه‌ای منتج شده ‌بودند کاربرد بسیاری در حرفۀ برنامه‌ریزی شهری یافتند تا برنامه‌ریزان شهری با آگاهی کامل از این مدل‌ها و کاربرد آن بتوانند استفاده بهینه از زمین را سامان بخشند. به علت گستردگی و پیچیدگی این مدل‌ها به ویژه در سال‌های اخیر، مطالعات و پژوهش‌های زیادی پیرامون مدل‌سازی کاربرد زمین، روشن نمودن پیشینه مدل‌ها و امکانات کاربردی آن‌ها با ارائۀ طیف گسترده‌ای از رهیافت‌ها که تغییرات گذشته کاربرد زمین را تحلیل و تشریح کرده و تغییرات ممکن آتی را شبیه‌سازی می‌نمایند، صورت گرفته است. در این راستا این نوشتار تلاش دارد، روش‌ها و مدل‌های مورد استفاده در تغییر و تخصیص کاربرد زمین شهری را ارائه نماید. بنابراین در جهت دستیابی به این هدف در ابتدا به صورت اجمالی به معرفی روش‌های متداول در زمینه تخصیص و تغییر کاربرد زمین شهری می‌پردازد و در ادامه سه گونه مدل که به عنوان ابزاری برای درک بهتر فرایند تخصیص و تغییر کاربرد زمین شهری به کار می‌روند را تا آنجا که این نوشتار فرصت می‌دهد، معرفی می‌نماید. این سه گونه عبارتند از: مدل‌های تخصیص کاربرد زمین، مدل‌های بهینه‌سازی الگوی پایدار کاربرد زمین مبتنی بر اهداف چندگانه و مدل‌های تخصیص کاربرد زمین در مناطق چند مرکزی. تخصیص کاربرد زمین فرایندی پویا و پیچیده است که سیستم‌های طبیعی و انسانی را به یکدیگر متصل می‌نماید و تأثیر مستقیم بر تمام فعالیت‌های انسانی دارد. مهم‌ترین مدل‌های این دسته مدل Cellular Automata، فنون بهینه‌سازی، مدل‌های شبیه‌سازی مبتنی بر قوانین و مدل‌های چندکنشگر هستند. این مدل‌ها بر اساس اصول اقتصادی و میانکنش فضایی عمل  می‌کنند. مدل‌های بهینه‌سازی الگوی پایدار کاربرد زمین مبتنی بر اهداف چندگانه، بر پایه سطح توسعه تراکم واحد همسایگی، قیود در نظر گرفته شده توسعه درون‌زا و همسازی کاربرد زمین را از طریق نیاز به تخصیص کاربرد زمین به شکل پیوسته و فشرده ترویج می‌دهد. این مدل تداخل اهداف توسعه فضاهای باز، توسعه درونی و همسازی کاربرد زمین واحدهای همسایگی و هزینه فاصله از نواحی شهری را کاهش می‌دهد. مدل‌های تخصیص کاربرد زمین در مناطق چند مرکزی بهنگام شده ساختار مدل لاوری و پوتمن است و به جای تخصیص اشتغال اولیه و ثانویه دسته‌بندی متفاوتی ارائه نموده است که بعنوان کاربرد ویژه دسته‌بندی‌های مدلسازی حمل و نقل تلقی می‌شوند. در این مدل تخصیص کاربرد زمین با دسترسی به حمل و نقل همگانی در آمیخته است و ترکیب مدل‌های تخصیص کاربرد زمین و مدل‌های برنامه‌ریزی حمل و نقل برای مناطق چند مرکزی صورت گرفته است.