سخن سردبیر

فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی 74 / سال بیست و دوم، شمارة اول / بهار 1397 The Knowledge Studies in TheIslamic University, 2018(Spring)74, Vol. 22, No.1   سخن سردبیر   انسان و جهان، به شدت در حال تغییر و تحول‌اند. ریشۀ تحولات رفتاری و اجتماعی انسان معاصر را باید در تغییر دانش دانست که یکی از دانشهای تحول‌زای دنیای معاصر، علوم شناختی(cognitive science) است. علوم شناختی، دانش میان‌رشته‌ای دربارۀ مغز و ذهن دانسته شده که از رشته‌های مختلف روان‌شناسی و عصب‌شناسی و زبان‌شناسی و انسان‌شناسی و هوش مصنوعی و علوم رایانه‌ای و فلسفۀ ذهن تشکیل یافته است. علوم شناختی در پی آن است تا با مطالعۀ فعالیتهای ذهنی بشر همچون تفکر، توان تصرّف و تغییر در شناخت آدمیان را پیدا کند. این دسته از علوم، مشتمل بر روان‌شناسی شناختی، علم اعصاب‌شناختی، فلسفۀ ذهن و زبان‌شناسی شناختی است و در عرصه‌های مختلف تعلیم و تربیت، سیاست، اقتصاد و معیشت، درمان و سلامت، فعالیتهای رباتی، بازی‌های رایانه‌ای، حوزۀ دفاعی، منطق فهم دین و سایر علوم انسانی تأثیرگذار است. دنیای استعمار با علوم شناختی و از طریق رسانه‌های مدرن بر شناخت و رفتار جوامع تأثیر می‌گذارد؛ بنابر این، تنها راه مقابله با این شیوۀ جدید استعمار، شناخت و بهره‌گیری از علوم شناختی است. جمهوری اسلامی ایران موفق شد با درک اهمیت این مبحث مهم، به تأسیس برخی از رشته‌های علوم شناختی در دانشگاههای تهران، اصفهان، شهید بهشتی، شهید چمران اهواز، فردوسی مشهد، شهید مدنی آذربایجان، پژوهشکده علوم شناختی تهران، پژوهشکده علوم شناختی پژوهشگاه دانشهای بنیادین و غیره و تشکیل ستاد راهبردی توسعۀ علوم و فنّاوری شناختی معاونت علمی و فنّاوری ریاست جمهوری اقدام کند. چند مطلب مهم دربارۀ علوم شناختی عبارت است از: اهمیت نگرش جامع‌نگر به علوم‌شناختی بر هر فعالیت دیگری؛ تأثیرگذاری علوم شناختی بر شناخت، بینش و باور، نگرش و زاویۀ دید، منش و خلقیات، تصمیم‌گیری، کنش و عمل؛ علوم شناختی در یک رتبه قرار ندارند. فلسفۀ ذهن به عنوان مبنای فلسفی که بر مبانی هستی‌شناختی و معرفت شناختی استوار است، بر سایر علوم شناختی مقدّم است. لزوم شکل‌گیری ستاد راهبردی و مدیریتی کلان به عنوان شورای عالی علوم شناختی برای نظام‌سازی فعالیتهای جزیره‌ای در کشور. آینده‌پژوهی علوم شناختی برای تدبیر روند توسعۀ علم و فنّاوری و استفاده از فرصتها و تهدیدها. قصد نگارنده از بیان این مطلب، توجه دادن به این نکته است که ساماندهی علوم شناختی و کاربست آن در عرصه‌های مختلف، تنها راه مبارزه با شیوۀ مدرن استعمار در تغییر رفتارهای معیشتی و تربیتی و غیره است. هر چه دیرتر به این ضرورت توجه شود، بیشتر گرفتار خسارت می‌شویم. درخواست متولیان نشریه از مخاطبان این است که مقالاتی در زمینۀ نسبت دانشگاه و علوم شناختی بنگارند و متولیان علوم شناختی را در این زمینه یاری رسانند. اما مقالات این شماره از نشریه به شرح ذیل است: مقالۀ «الزامات و راهکار تدریس عرفان عملی در اسلام؛ مطالعۀ آسیب‏شناسانه بر پایۀ داده‏های آماری از دانشجویان دانشگاه بین‏المللی امام خمینی(ره) قزوین»، با بهره‏گیری از روش پیمایشی و آماری و ارائۀ پراکندگی داده‏ها بر پایۀ مطالعات نظام‏مند چند ترم و نیز به کارگیری روش تحلیلی- توصیفی، به طرح پیشنهادی برای تألیف کتابی آموزشی رسیده است. نگاشتۀ «بررسی عوامل درون‏سازمانی مؤثر بر اثربخشی دروس گروه معارف اسلامی»، به بررسی عوامل درون‏سازمانی مؤثر بر اثربخشی دروس عمومی گروه معارف اسلامی از دیدگاه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول پرداخته و به این نتیجه رسیده است که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی دزفول، گروه معارف اسلامی این واحد را در زمینۀ «چارچوب و محتوای برنامۀ درسی»، مطلوب(بالاتر از حد متوسط)؛ در زمینۀ «اجرای برنامۀ درسی»، مطلوب(در حد متوسط)؛ در زمینۀ «مدیریت برنامۀ درسی»، نامطلوب(پایین‏تر از حد متوسط) و در مجموع، گروه معارف اسلامی این واحد را بر اساس «کل عوامل درون‏سازمانی»، نامطلوب ارزیابی کردند. نوشتار‌ «تحلیل امکان تقرّب هنر به مفاهیم دینی»، به این نتیجه رسیده که با ملاک صورت(فرم) می‌توان نسبت هنر با دین را تعریف و هنر را به دو گروه هنرهای مقرّب و مبعّد تقسیم کرد. هنرهای مقرّب، هنرهایی‌اند که امکان تقرّب هنر به مفاهیم دینی را فراهم می‌آورند. هنر مقرّب می‌تواند مفاهیم دینی را با حفظ چارچوب آن به مخاطب منتقل کند. مقالۀ «اخلاق گفتگو در قرآن و حدیث؛ با تأکید بر مناظره‌های امام رضا(ع)»، پس از ارائۀ معیار مراء حق و باطل از دید آیات و روایات، مهم‌ترین مناظره‌های بین‌الادیانی و بین‌المذاهبی رضوی(ع) را که در ضمن هشت مجلس به نقل شیخ صدوق(ره) در کتاب «عیون أخبار الرضا» و با هدف کشف اخلاق مناظره و با رویکرد تأکید بر ترک مراء و مجادلۀ مذموم در طول مناظره با حریف و با تأکید ویژه بر گریز از توهین به رقیب تدوین شده است. نگاشتۀ «تجلّی عدالت در سنّتهای الهی و اجتماعی قرآن» به بیان جریان عادلانۀ حاکم بر کلّیت نظام هستی پرداخته و توانسته خیرات و شرور جهان را با نگاه عاقلانه بررسی کند و ضمن اعتقاد به عدالت الهی نسبت به انسانها، مشکلات و مصائب آنها را به طور عقلانی تبیین نماید. نوشتار «بحران معنویت در جهان معاصر» به این نکته اشاره دارد که معنویت مورد نیاز بشر، همان معنویت حاصل از آموزه‏های دین مبین اسلام است و گسترش آن در جامعه، مستلزم آگاهی‏بخشی نسبت به شبه‏معنویتهایی مثل عرفان حلقه و کیهانی و... است که می‏تواند با بصیرت‏افزایی در این باب مفید بوده و زمینۀ برون‏رفت‏ از بحرانهای حاصل را فراهم کند. مقالۀ «نظریۀ بِه‌ْگزینی، نقش و آثار آن در سبک زندگی اسلامی» به این نتیجه منتهی می‌شود که قرآن کریم با تأکید ویژه در استعمال واژۀ «احسن»، خواسته است که انسان با مجهز شدن به این ابزار فکری، متناسب با ظرفیتهای انسانی‌اش، سبکی نو در زندگی طراحی و ایجاد کند و در تنگناها و پیچ و خمهای زندگی به دستاویزی برای خروج از بحران و بن‌بستها چنگ زند. نگاشتۀ «نقد روش‏شناسی عرفانی مکتب حلقه» بر این نکته تأکید دارد که مدعیات عرفانی مکتب حلقه با سه ملاکِ بنیادین علم عرفان؛ یعنی تواتر، عقل و دین، ناسازگار است. در عرفان عملی، فقدان ریاضت و سلوک و در عرفان نظری، ضعف تحلیل مسئلۀ فقر و وحدت شخصی آشکار است.   سردبیر