مطالعه و بررسی معماری دستکند ایران

معماری دستکند گونه خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نمی­شود و برخلاف اصول معماری متعارف مسائل ایستایی در این نوع معماری چندان مورد بحث نیست. این نوع معماری را می‌توان به نوعی تولید فضا از طریق ایجاد فضاهای منفی در بستر کوه و سنگ دانست که از ترکیب فضاهای پر و خالی متولد می‌شود و به نوعی پاسخگویی به نیازهای اقلیمی بشر است. فضاهای دلخواه در این نوع معماری با برداشتن توده صخره­ای با روش کاستن از بستر اصلی خود به‌وجود می­آید، بنابراین فضای مورد نظر به اشکال متفاوت می‌تواند ایجاد شود. این شاهکار معماری به گونه­های متفاوتی در نقاط مختلف ایران زمین قابل مشاهده است. با توجه به مطالعات محدودی که در زمینه معماری دستکند انجام گرفته، نگارندگان در این نوشتار سعی بر آن دارند تا ضمن ارائه چیستی این نوع معماری بومی، به فلسفه و عوامل شکل‌گیری و گونه­شناسی آن بپردازد تا زمینه مطالعاتی را برای محققان در این حوزه مطالعاتی به‌وجود آورد. روش تحقیق در این مقاله بر‌اساس فعالیت­های میدانی می‌باشد که شامل بازدیدهای میدانی است که از تعداد زیادی از مجموعه آثار معماری دستکند در نقاط مختلف ایران به‌عمل آمده، همچنین مطالعات کتابخانه­ای در راستای این موضوع نیز مکمل فعالیت­های میدانی بوده است. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که ایجاد مجموعه آثار معماری دستکند به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و جغرافیایی، دفاعی و امنیتی، ماندگاری و جاودانگی، دینی و مذهبی بستگی دارد که در بستری از شرایط فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به‌وجود آمده است. همچنین معماری دستکند را به‌‌لحاظ شکل ظاهری (وضعیت قرارگیری)، فرم داخلی (نوع پوشش) فضاها و نوع کاربری (آیینی ـ تدفینی، اقامتی ـ سکونتگاهی و مخفیگاهی ـ پناهگاهی) می‌توان به‌صورت‌های مختلف تقسیم ­بندی نمود.