نجم‌الدین نسفی و القند فی ذکر علمای سمرقند او

سمرقند در همۀ زمان‌ها شهرت خود را همچون مهد علم و ادب نگاه داشته است. از اینجاست که بسیاری دانشمندان از قدیم تا کنون، پیوسته به تحقیق تاریخ سمرقند کوشیده‌ و در این زمینه آثاری پرارزش از خود به میراث گذاشته‌اند. یکی از این آثار کتاب القند فی ذکر علمای سمرقند است که از رسالت تاریخی و مقام علمی و فرهنگی این شهر باستانی در مسیر تاریخ گواهی می‌دهد و به قلم نجم‌الدین ابوحفص عمربن محمدبن احمد نسفی (۱۰۶۸-۱۱۴۲م) به‌نگارش درآمده است. نجم‌الدین نسفی یکی از دانشمندان بزرگ حنفی‌مذهب بوده که در اواخر عصر یازدهم و اوایل عصر دوازدهم آثار متعددی در فقه، حدیث، تفسیر، تاریخ و ادب تألیف کرده و نگارنده در این مقاله به شرح تعدادی از این آثار پرداخته است. متن منتشرشدة این کتاب شامل اخبار دایر به 1232 نفر دانشمندان این شهر باستانی است که غالباً در عصرهای دهم تا نیمۀ اول عصر دوازدهم زیسته‌اند. بیشتر کسانی که نام و اخبارشان به کتاب وارد شده‌ است، دانشمندان علوم دینی، مخصوصاً علم حدیث بوده‌اند. بنابراین، القند را می‌توان همچون منبعی مهم برای تحقیق رواج علم حدیث و سایر علوم دینی در سمرقند از قرن‌های نخستین اسلام تا زمان مؤلف قلمداد کرد. این کتاب همچون سرچشمة تاریخی نیز دارای اهمیت است؛ زیرا مؤلف آن در شرح‌حال والیان خراسان و ماوراء‌النهر، بعضی اخبار و وقایع تاریخی زمان ایشان را با دقت تمام بیان کرده است.