نقش شرق شناسی در استعمار غربی

«توانا بود هر که دانا بود». این شعاری است که بر سر وزارت آموزش و پرورش ما و هر مدرسه در میهن ما نقش بسته و مایه تحرل و غنای نهاد تربیتی و فرهنگی ما در همه اعصار بوده است. همین اندیشه بود که به فرهنگ ایرانی و اسلامی ما امکان داد تا قرنها در تاریخ معرفت بشریت بدرخشد. در عصر حاضر، وضع دیگر شده و سکه وارونه گشته است؛ البته نه اینکه دیگر دانایی توانایی نمی آورد، بلکه به این جهت که دیگر دانش در کف ما نیست. توانایی نظامی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی غرب در برتری علمی اوست و شرق شناسی فصلی از این مقوله ..... از روزی که بناپارت به فتح مصر برخاست و دانشمندان عصر خود را همراه کرد، شرق شناسی رسماً باب شد و در خدمت فتوحات استعماری قرار گرفت و از آن پس روز به روز تقویت گردید تا آنجا که امروز یکی از شاخه های معتبر علمی دانشگاههای غرب را تشکیل میدهد. بحث ما در این مقاله بر سر آن بخش از تحقیقات شرق شناسی نیست که بر پایه شناخت شرق به عنوان فرهنگی دیگر، جامعه ای دیگر با خصوصیاتی دیگر با دید و روش های علمی انجام پذیرفته است، زیرا این بخش جز آنکه روشنگر معارف تاریخی بشریت باشد چیزی نیست. صحبت ما بر سر تجسسات و تتبعاتی است که با حربه علم و زیر پوشش جهانگرایی و فرهنگ دوستی و با نقاب بی نظری و عینیت در راه مقاصد نفع طلبانه طرفی نسبت به طرف دیگر به کار گرفته شده و در خدمت وجوه مختلف استعماری و تسلط نهاده شده است. تحلیلی از پیشرفت شرق شناسی که پا به پای استیلاهای سیاسی و تجاری و نظامی روزافزون غرب حاصل شده به خوبی نشان می دهد هر قدمی که غرب به جلو برداشته، در واقع به ازای قدمی بوده که شرق به عقب گذاشته است. غرب صادر و شرق وارد کرده، غرب تولید و شرق مصرف کرده است. مشرق زمین با فضای فرهنگی اش در دست شرق شناسی، به زمین قابل کشتی میمانده که زمینه مناسب کار را در جهت حصول به اهداف پژوهشی او فراهم می آورده است. تحت چنین شرایطی بوده است که جامعه و فرهنگ غرب روز به روز تقویت شده و با تمایز از شرق، هویت امروز خود را بنا نهاده است، هویتی ممتاز با چیرگی مسلم که پیوسته با برتری علمی توجیه شده و مشروع جلوه داده شده است. بدین ترتیب بود که شرق شناسی به تدریج هم تبدیل به یک سنت پرقدرت دانشگاهی شد و هم به صورت یک بازار سودآور در آمد.