احمد خاتمی

استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی- ایران

[ 1 ] - تمثیل و ارسال المثل در دیوان جهان ملک خاتون

تمثیل از مادة «مثل» تشبیه کردن چیزی را به چیزی گویند. در تمثیل، شاعران با آوردن مثالی گستردهتر به وضوحِ سخن و گفتة خود میافزایند. اما در ارسال المثل گوینده به سخنی مشهور و آوردن آن در کلام بسنده میکند؛ ضرب المثل یا مثل، چاشنی اصلی ارسال المثل است. اما در تمثیل چنین نیست. باید گفت در اقسام سه گانة تمثیل اعم از تشبیه تمثیل، استعارة تمثیلیه و داستان تمثیلی، نوع تمثیلهای جهان ملک خاتون شاعر سدة ...

[ 2 ] - گروه کارکرد تمثیل در اشعار سبک خراسانی

در بلاغت فارسی اصطلاح تمثیل حوزه معنایی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد که تشبیه مرکب، ضرب‌المثل، اسلوب معادله، حکایت اخلاقی و روایت‌های داستانی و قصه‌های رمزی را شامل می‌شود. تمثیل ریشه در عقلانیت و اندیشه دارد، از این رو رابطه‌ی آن با متون خردگرا یک رابطه‌ی مستقیم است. در تاریخ ادب فارسی، شاعران سبک خراسانی از مضامین تمثیلی بسته به میزان تعلیمی بودن سروده‌هایشان در جهت بیان مقاصد خویش بهره‌ برده‌ا...

[ 3 ] - بررسی تطبیقی تعلیمی نقش‌های نمادین پرندگان در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون

نمادها بخشی از فرهنگ یک ملت هستند که برای درک بهتر اسطوره‌ها و آثار ادبی آن ملت باید به مفاهیم آن‌ها پی برد. نماد، علامت، اشاره یا کلمه‌ای است که پیامی گاه متناسب با ظاهر و گاه ورای معنی ظاهری خود دارد. نمادها در تمامی عرصه‌های هستی جایی برای خود گشوده‌اند. جانوران، گیاهان، آدمیان، اشیا و ... مصادیقی هستند که با نمادها در پیوندند. این پژوهش بر آن است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که بسامد نام پرند...

[ 4 ] - بنیاد ابتلاء و امتحان در منظومة خسرو و شیرین نظامی

در این مقاله تلاش نگارندگان، تحلیل مفهوم ابتلاء و امتحان، و بررسی آثار و لوازم آن در منظومه خسرو و شیرین نظامی است. مقصود از ابتلاء و امتحان، آزمودن است و در فرهنگ قرآنی نیزبه مجموعه‌ای از برنامه‌های مستمر و مداوم که درباره انسان و عملکرد و رفتار وی اطلاق می‌شود، می‌باشد. نظامی در این منظومه، خسرو «و» شیرین را در معرض امتحانات و ابتلائات گوناگون قرار می‌دهد؛ ابتلاء به عشق، دوری، قدرت .این مقاله...

[ 5 ] - کهن ریشه‌های ادب غنایی

ادب غنایی، یکی از مؤثرترین و پرمخاطب‌ترین انواع ادبی در زبان فارسی است. قدمت وگستردگی آن به گونه‌ای است که شاید نتوان هیچ متن ادبی را یافت که به نوعی با ادبیات غنایی آمیخته نباشد. پژوهش حاضر، بر آن است به این پرسش پاسخ بدهد که آیا ادب غنایی ریشه در ادبیات پیش از اسلام دارد؟ واگر چنین است، میزان و نوع بهره‌گیری متون غنایی از ادبیات پیش از اسلام چگونه و به چه میزان بوده است؟ برای دست یابی به پاسخ...

[ 6 ] - محضر مولانا (تأملی در کمّ و کیف سرایش مثنوی)

بررسی و تأمل در مثنوی مولانا جلال‌الدین از ابعاد گوناگون می‌تواند به درک بهتر این کتاب شریف کمک کند. از مهم‌ترین موضوعاتی که از دیرباز دربارة مثنوی مطرح بوده و هست، چگونگی سرایش آن است. آنچه مشهود است این است که مولانا، مثنوی را فی‌البدیهه سروده است امّا کم و کیف آن، آن‌گونه که باید و شاید معلوم نیست. مقالة حاضر می‌کوشد تا با بررسی مثنوی، نکاتی را که می‌تواند به چگونگی شکل‌گیری مثنوی و عوامل سرا...

[ 7 ] - ادیبی پزشک و سیاستمدار

آشنایی با چهره‌های علمی و مفاخر ادبی ایران و جهان برای اهل فرهنگ به‌ویژه دانشجویان و دانش‌پژوهان جوان لازم و ضروری است. دکتر قاسم غنی (1331-1271ش)، پزشک، ادیب و سیاستمدار و مترجم برجستة معاصر ایران از زمرة کسانی است که با وجود خدمات فراوانی که به زبان و ادبیّات فارسی نموده، آنچنان که بایسته و شایسته است، برای نسل جوان و ادب‌دوست امروز آشنا نیست. نویسندة این مقاله می‌کوشد تا با نگاهی کلّی، مهم‌تر...

[ 8 ] - بررسی ناسیونالیسم ایرانی و عربی و بازتاب آن در شعر دوران مشروطه ایران و نهضت عرب

ناسیونالیسم از جمله مفاهیمی است که به دنبال آشنایی با تمدن غرب در اوایل قرن نوزدهم، وارد ادبیات سیاسی ایران و کشورهای عربی شد و رشد آن، زیادی محصول استعمار بود. ازآنجای که وقایع این دوران تمامی جنبههای زندگی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده بود، شاعران این دوره در نقش مصلحان اجتماعی ظاهر شدند و محتوای شعرشان را در خدمت بسط اندیشه های جدید مخصوصاً ناسیونالیسم قرار دادند که در نتیجه شعر از حالت ذ...

[ 9 ] - بررسی و مقایسۀ دو تصویر در بوف کور و طوطی‌نامه

بوف کور صادق هدایت در نگاه اول بیش‌تر به سبک و سیاق غربی می‌ماند تا اسلوب‌های ادبی شرقی و ایرانی. نقدهایی هم که بر این اثر نوشته شده بیش‌تر ناظر بر چنین تأثر‌ها و شباهت‌هایی است؛ اما در زمان‌های اخیر، به اثرپذیری آن از فرهنگ ایران بیش‌تر توجه شده است. هنگام صحبت از تأثیر ادبیات قدیم در این اثر، بیش از هر چیز نام خیام برده می‌شود و بعد ویس و رامین، و غالباً در همین جا متوقف می‌مانند؛ شاید به این ...

[ 10 ] - روایت های غنایی از حکایت های عرفانی شرح سروری بر دفتر چهارم مثنوی

ادب غنایی، یکی از انواع چهارگانۀ ادب فارسی است که به سبب اشتمال بر عناصر اصیل انسانی چون عواطف و احساسات با دیگر انواع دارای فصول مشترکی است. این فصول که غالبا در حوزۀ معناست، با ادب عرفانی در موضوع عشق که از کلیدی ترین مباحث هردو نوع است، اشتراکی بسیار دارد. اگرچه که در هر نوع، ممکن است طیف و ساحت هایی متفاوت عرضه و مقاصدی از لونی دیگر ارائه شود. اما ماهیت مشترک هردوی آنها ریشه در عمیقترین حس...

[ 11 ] - بررسی منشأ و ویژگی های تساهل عرفانی در مثنوی معنوی مولوی

تساهل به مثابه یکی از مهمترین دیدگاه‌های تاریخ اندیشۀ بشری بر آزادی ادیان و مذاهب تأکید می‌ورزد و در عرفان ایرانی – اسلامی یکی از موضوع‌های محوری است. این مقاله کوشیده است که به تبیین تساهل بپردازد و با تکیه بر متن مثنوی معنوی، منشأ و ویژگی‌های تساهل را در نظام فکری مولوی بنمایاند. دو نظریۀ «وحدت موجود» و «تجلی و ظهور» منشأ فکری تساهل عرفانی مولوی است. او با بهره‌گیری از این دو نظریه کوشش دارد ...

[ 12 ] - «انسان کامل» درعرفان اسلامی و مقایسه آن با هرمزدبغ درآیین مانوی

آیین مانوی آیینی است گنوسی که جزء فرقه های عرفانی به شمار می‌رود. اصل اساسی این آیین، هبوط روح از عالم اعلا که جایگاه حقیقی اوست و گرفتاری آن در عالم ماده است، وظیفه انسان دراین دنیا رها سازی روح علوی گرفتار در بند ماده است. مانویان همانند سایر گنوسیان راه نجات روح را دست یابی به گنوس یا همان معرفت میدانستند؛ که این معرفت توسط فرستادگان الهی و منجیان آسمانی برای انسان به ارمغان آورده می‌شود. می...

[ 13 ] - ازکلام محوری تا هرمنوتیک کلاسیک با تامّلی بر آثار منثور ناصر خسرو

سنّت فکری – فلسفی غرب از افلاطون و ارسطو و حتی پیش تر از آن، تا قرن بیستم و در اندیشه و آرای فردینان دوسوسور زبانشناس سوئیسی، تحت تأثیر رویکردی دو قطبی، گفتار را بر نوشتار ترجیح می‌داده است. در این نگره، انتقال کامل معنا از طریق «گفتار» امکان پذیر می‌نمود؛ حال آن که نوشتار تنها فرع و جانشین گفتار قلمداد می‌شد. بطور طبیعی، چنین رهیافت کلام محورانه‌ای، سرانجام عرصه را برای هرمنوتیک کلاسیک فراهم می...

[ 14 ] - بررسی نمادهای «ابدال» در حکایت دقوقی مثنوی معنوی

bbbb

[ 15 ] - روش‌ نقد بلاغی فروزانفر در سخن‌وسخنوران

سخن‌وسخنوران یکی از اثرگذارترین پژوهش‌های ادبی معاصر در حوزۀ تاریخ ‌ادبیات و نقد ادبی، تألیفِ بدیع‌الزمان فروزانفر از استادان و محققان نسل اول دانشگاه تهران است. پژوهش‌های او در حوزه‌های تاریخ‌ادبیات، نقد ادبی، عرفان‌ و تصحیح متون منجر به بنا نهادن سنت‌‌های تحقیقی و انتقادی در میان دانشگاهیان شده که اعتبار آن تاکنون برجا مانده است. فروزانفر در سخن‌وسخنوران در ادامۀ سنّت تذکره‌نویسی فارسی، نه‌تنها...

[ 16 ] - بازتاب پاره‌ای از عناصر اساطیری در همای و همایون

خواجوی کرمانی از نام‌آورترین شاعران ادب فارسی که لحن زیبا و کلام دلنشین او گیرایی و جاذبة فراوانی دارد. از زیباترین آثار وی مثنوی همای و همایون است که شاعر در سرودن آن از شیوة نظامی گنجویپیروی کرده است. وی تلاش کرده است تا در خلال ذکر داستانی عاشقانه، با پرداختن به اسطوره‌ها ـ به عنوان عوامل تمدن‌ساز و پشتوانة فرهنگی یک قوم ـ در حفظ و بقای فرهنگ و تمدن ایرانی گامی مؤثر بردارد....