حسن حیدری
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک، اراک، ایران
[ 1 ] - تلمیح، از سرقت ادبی تا صنعت ادبی: بررسی تلمیح در منابع بلاغی
تلمیح یکی از شگردهای بلاغی پرکاربرد در ادب فارسی، به‌ویژه شعر فارسی، است. این جستار قصد دارد این آرایه را در منابع بلاغی فارسی به روشی مقایسه‌ای نقد و بررسی کند. پرسشهای پژوهش پیش رو عبارت است از: 1ـ تلمیح چیست. 2ـ تلمیح در منابع بلاغی فارسی چه جایگاهی دارد. 3ـ چرا و چگونه تلمیح با دیگر صناعات ادبی آمیخته شده است. 4ـ نقش زیبایی‌شناختی تلمیح در شعر چگونه آشکار میشود. برای پاسخ به این پرسشها، ...
[ 2 ] - معنا و مفهوم «پر کرگس» در بیتی از شاهنامه
این جستار به شرح و تفسیر مصرعی از داستان رستم و سهراب شاهنامة فردوسی «شما را زمین، پرّ کرگس مرا» میپردازد. اختلاف نظر شارحان و گزارندگان شاهنامه دربارة معنی و مفهوم این مصراع نگارندگان را به جستجو در چرایی این اختلاف‌ها، شواهد معانی ارائه‌شده و مفهوم نهایی بیت واداشت. فرضیّة پژوهش حاضر این است که کاربرد کم تعبیر «پر کرگس مرا» در متون ادبی فارسی، ابهام در معنای بیت را دامن زده، شارحان و مترجمان ر...
[ 3 ] - مثنوی طاقدیس و مثنوی معنوی
مثنوی مولوی به عنوان یکی از آثار مشهور عرفانی از دیرباز مرکز توجّه شاعران دیگر بوده است. به همین دلیل، بارها تقلیدهایی از آن صورت گرفته است. یکی از مثنوی‌هایی که به تقلید از آن سروده شده است و از نظر صورت و محتوا شباهت‌هایی به مثنوی مولوی دارد، مثنوی طاقدیس اثر ملاّ احمد نراقی است. این مقاله متضمّن مقایسة این دو مثنوی و نتایج مترتّب بر آن با رویکرد انتقادی است. از نظر عوامل صوری، مقایسة این دو نشان...
[ 4 ] - مطالعه‌ی تطبیقی علی‌نامه و شاهنامه
منظومه علی‌نامه هم اکنون نخستین حماسه مذهبی محسوب میشود که به زبان فارسی سروده شده. هر چند مبنای علی‌نامه بر نقل وقایع از منابع تاریخی است، اما سراینده به گزینش رویدادها پرداخته و از آمیختن واقعیت و خیال و با الگوبرداری از شاهنامه دو جنگ جمل و صفین را در قالب قصه منظوم و در 12 مجلس پرداخته است. این الگوبرداری هم در زبان حماسی و هم در صور خیال است، اما گاه در همان الگوها تغییراتی ایجاد کرده و آ...
[ 5 ] - مردمی یا مرد، می نقد و تحلیل بیتی از رودکی سمرقندی
رودکی سمرقندی از سرآمدان قلمرو شعر پارسی در سده سوم و چهارم هجری است که از انبوه اشعار او تنها حدود هزار بیت، آن هم به گونه پراکنده و برگرفته از میان آثار دیگر به دست ما رسیده است. فقدان نسخه کهن و اصیل، فاصله زمانی، دگرگونی‌های زبان فارسی، ضبط‌های مختلف منابع ثانوی و ... سبب شده است تا قرائت و مفهوم برخی از همین بیت‌های اندک این شاعر دشوار و دیریاب گردد. در این جستار قرائت‌های گوناگون و معانی ...
[ 6 ] - مقایسه برخی از جنبه های محتوایی و شکلی غزلیات شمس و معارف بهاء ولد
Without paying a proper consideration to the sources of Rumi’s thought and education, examining his works and ideas can not be completed. Among the sources the most important ones are: The Holy Qurān, Persian prose and poetry and teachings of Rumi’s father, Bahā Walad mentioned in Ma‘āref. In the present paper a comparative study between Ma‘āref and Diwān Shams mostly based on those common t...
[ 7 ] - حدیث اوائل و بازتاب آن در برخی از متون ادبی- عرفانی (از قرن سوم تا دهم هجری)
حدیث اوائل با سه شاخه روایی ِعقل، قلم و نور نبی دست‌کم در سه دسته از متون حدیثی و تفسیری، متون فلسفی و متون ادبیات عرفانی بازتاب گسترده‌ای یافته است. در دو دستة نخست، مقصود اصلی، تعیین و تبیین نخستین مخلوق و کیفیت صدور آن از واحد است. در دستة سوم هم این حدیث بیشتر بازتاب ذوقی و ادبی پیدا کرده و اغلب بر پایة دو شاخه از حدیث، یعنی نور محمدی و عقل کلی (عقل اول) شکل گرفته است. در دستة سوم، بازتاب ای...
[ 8 ] - نقش اسطورۀ باروری در شکل‌گیری تراژدی پسرکشی
یکی از مضامین درخور تأمل در جهان اسطوره و حماسه، پسرکشی است. شاهنامه فردوسی و برخی از داستان‌های حماسی اسطوره‌ای از آثاری محسوب می‌شوند که صورت مفصل این آیین شرقی را دست‌مایة برخی از داستان‌های مشهور خود کرده‌اند. در داستان رستم و سهراب، سیاوش و به نوعی در داستان رستم و اسفندیار، شاهد مرگ فرزند به دست پدر هستیم. در این جستار عاملی مطرح شده که میتواند عامل اصلی شکل‌گیری تراژدی در این داستان‌ها ...
[ 9 ] - بررسی عناصر داستان «اعرابی و سبوی آب» در مصیبت‌نامه، مثنوی و دفتر هفتم مثنوی
داستان «اعرابی و سبوی آب» از جمله داستان‌هایی است که در متون مختلف منظوم و منثور فارسی آمده است. در میان آثار منظوم، این داستان را در مصیبت‌نامه عطّار، مثنوی و دفتر هفتم مثنوی می‌توان دید. در این مقاله، به منظور شناختن قدرتِ خلّاقیت و داستان‌پردازی سرایندگان این آثار، برخی از عناصر این داستان چون پیرنگ، شخصیّت، گفت‌وگو، حقیقت‌نمایی و زاویه دید بررسی می‌گردد. تحلیل زاویه دید بر اساس دیدگاه روایت‌شن...
[ 10 ] - گَرود (گرودا) (نماد انتقال و تبدیل اساطیر هند در سام‌نامه)
تأمّل در متن سام‌نامه و نشانه‌هایی که در دو داستان فرعی آن دیده میشود، انتقال و تبدیل بخشی از اساطیر هند را به این متن حماسی آشکار می‌کند. اساطیر هندی موجود در سام‌نامه، در متونی از متون هندی دیده می‌شوند که اولین ترجمه‌های در دسترس آنها به عربی و فارسی، کتاب ماللهند ابوریحان بیرونی است و سپس در سطح وسیع‌تر آثاری که از طریق نهضت ترجمه در دوره حکومت تیموریان هند و اوائل دوره صفویه به فارسی برگ...
[ 11 ] - پیوند آیه ها و آرایه ها در مرصاد العباد
مرصاد العباد یکی از آثار با شکوه نثر فارسی در قرن هفتم است. دوره ای که ادب فارسی از حیث تأثیر پذیری از قرآن و حدیث و ادب عربی در اوج است. نویسنده کتاب، توانسته است با استفاده هنرمندانه از آیات قرآن و احادیث نبوی و بر اساس سه مرحله شریعت ، طریقت و حقیقت، مسیر سیر و سلوک عرفانی را ترسیم کند . در این مقاله تأثیر کلام وحی بر مرصاد العباد بررسی شده است . این جستار نشان می دهد که نجم الدین رازی ضمن ح...
[ 12 ] - تقدیم فعل و اغراض بلاغی آن در داستان «رستم و اسفندیار»
هدف مقالۀ حاضر این است که نقش «تقدیم فعل» را در پروراندن زبان حماسی در داستان «رستم و اسفندیار» نشان دهد. «تقدیم فعل» از مؤلفه‌های علم معانی است که به نقش بلاغی آن در متون ادب فارسی، توجه چندانی نشده‌است. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه‌ای و بر مبنای نظریۀ «نظم» عبدالقاهر جرجانی انجام شده‌است. به‌منظور دستیابی به مقصود، تمام افعال مقدم‌شده بر سایر اجزای جمله در داستان «رستم و اسفندیار» و بسامد آماری...
[ 13 ] - زائوم در غزلیات شمس
زائوم یا فراخرد از مباحث نوینی است که در تحلیل فرمالیستی، به مطالعه و بررسی متون میپردازد.از مهم ترین ویژگیهای زائوم این است که مانند سایر واژههای زبان دچار خودکار شدگی و روزمرّگی نمیشود و همیشه میتواند به خوبی عهدهدار وظیفه خود باشد، یعنی با برانگیختن احساس و عاطفه به کمک موسیقی بشتابد و جای معنی را پر کند. بسیاری از کلمات در غزلیات مولوی وظیفه اصلی خود را که در نزد شاعران دیگر محدود به ا...
[ 14 ] - سکوت ارتباطی در غزلیات شمس
سکوت ارتباطی و کارکرد آن از مباحث نوینی است که در زبان‌شناسی ادبی برای مطالعه و بررسی متون مختلف به آن توجه میشود. این مقاله باتوجه به نقش‌ها و کارکردهایی که رومن یاکوبسن برای هرکدام از عناصر ارتباطی کلام لازم می‌داند، به بررسی سکوت بلیغ و کارکردهای آن در غزلیات شمس به‌منزلۀ عنصر غیابی معنادار که ردّی از آن باقی می‌ماند، میپردازد. پرسش این پژوهش چگونگی عملکرد نقش‌های شش‌گانۀ سکوت در برابر گفت...
[ 15 ] - بررسی شیوه های ایجاز قصر در داستان رستم و اسفندیار شاهنامه
این مقاله به منظور شناخت شیوه‌های ایجاز قصر در داستان رستم و اسفندیار شاهنامه نوشته شده‌است. اغلب کتب معانی، در بحث ایجاز قصر، با تکیه بر منابع عربی، فقط به یک تعریف کلّی و ارائه‌ی شواهدی در مورد آن بسنده کرده‌اند که اغلب شواهد در کتب مختلف تکرار میشود. امّا جز در مواردی معدود، از شیوه‌‌ها و اغراض آن غفلت شده و یا گویا اصلاً در مورد آن تحقیق و تفحّصی صورت نگرفته‌است. نویسندگان این مقاله ضمن پژوهش ...
[ 16 ] - گفت و گو و روابط قدرت در داستان رستم و اسفندیار
داستان رستم و اسفندیار نشان‌دهندة تعارضِ درونی در ساختار قدرت رسمی و چگونگی شکل‌گیری مقاومت در برابر گفتمان غالب قدرت است. این تعارض و درگیری در داستان با شگردهای روایت، گفت‌وگو و مکالمه وبرخی ساخت‌های بلاغی مطرح میشود. در این مقاله به بررسی و تحلیل مکالمه وگفت‌وگو به مثابة بخشی از تحلیل انتقادی گفتمان پرداخته‌ایم و از برخی مؤلفه‌های کاربردشناسی زبان نیز در تحلیلِ گفت‌وگوهای دو شخصیت اصلی داستان...
[ 17 ] - اسطوره خون (بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه)
زندگی آدمی با اسطوره و آیین عجین شده است؛ اشتراک در مفاهیمی چون رنج، شادی، جنگ، صلح، عشق و سایر عواطف، روزنه‌ای به سوی یک حس مشترک می‌گشاید که دلیلی برای روی آوردن انسان‌های تنها، به جمع میشود و به اسطوره و آیین آنها معنا می‌بخشد. خون، بخشی از وجود زیستی آدمی و حیات سیال اوست که از پیکر فرد فراتر رفته، به میان افراد رسیده، بخشی از حس مشترک آدمیان را تشکیل داده و به نوبة خود منشأ بسیاری از اسط...
[ 18 ] - رمزگشایی از مضمون شکار در هفت‌پیکر بر اساس رویکرد اسطوره‌شناختی
مفاهیم اسطوره‌ای به دلیل گستردگی آنها در عمق ساختارهای ذهنی انسان قسمت وسیعی از زیر‌ساختهای وجودی ما را تشکیل داده‌اند. شکار نیز به منزله آیینی بنیادین و دیرینه و به دلیل شاخصه‌های اسطوره‌ای در دایره مفاهیم اسطوره‌ای می‌گنجد. از جهتی این مثنوی سراسر مشحون از رمز و نمادهای اسطوره‌ای است که در برخی از موارد با شکار پیوندی وثیق برقرار می‌کند. از دیدگاه رویکرد اسطوره‌شناختی، بهرام در هفت پیکر تنها ...
[ 19 ] - در دخمه را کرد سرخ و کبود (پژوهشی در یک بیت از داستان فرود)
این مقاله حاصل تأمل در یکی از بیت‌های داستان فرود در شاهنامه است که در آن به ضبط، معنا و تحلیل این بیت پرداخته شده است. با استفاده از روش استقراء و با یافتن شواهدی از شاهنامه نشان داده شده است که مقصود از واژه سرخ در این بیت، زر سرخ و مقصود از واژه کبود همان لاجورد کبود است. سپس دلایل و شواهدی در جهت توأم بودن آنها در طبیعت و حین کاربرد به عنوان اشیای زینتی و قیمتی در ساخت دخمه و تابوت و سایر ...
نویسندگان همکار