اصغر منتظرالقائم
استاد تاریخ دانشگاه اصفهان
[ 1 ] - بررسی سیاستها و چالشهای اقتصادی ایران در بحران اقتصادی 1929؛ مطالعه اسنادی
هدف: حکومت پهلوی از ابتدای تاسیس، میراثدار نظام اقتصادی نابسامانی بود که تحت تاثیر مناسبات جهانی نظام سرمایهداری از ابتدای قرن نوزدهم، بر کشورهای توسعه نیافته ای مانند ایران تحمیل شد. ایجاد توازن در واردات و صادرات برای جلوگیری از کاهش ارزش قران به‌عنوان پول ملی پیش درآمد اصلاح نظام اقتصادی و نوسازی بود. اما وقوع ناگهانی بحران جهانی1929، دولت و مجلس را به سمت اجرای سیاست های اقتصادی مقطعی...
[ 2 ] - عناصر تشکیل دهنده گفتمان سیاسی امام خمینی (س )
عناصر گفتمان امام خمینی (ره) در واکنش به تبعات سیطره گفتمان مدرن بر ذهنیت فردی و جمعی، حول محور اسلام سیاسی فصل بندی می شوند و به نظر می رسد این گفتمان به دلیل انطباق با نظام صدقی جامعه ایران می تواند به هژمونی دست یابد و نظام معنایی خود را در ذهنیت جمعی اجتماعی تثبیت کند. بر این اساس سوژه ها وکارگزاران، جهان و پدیدارهایش را در بستر گفتمان امام معنادار می یابند، امری که از یکسو بی تردید در نحو ...
[ 3 ] - تبیین نقش روحانیت اصفهان در دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی اصفهان بین سال‌های1332ـ1320/1953ـ1941
پس از شهریور 1320/1941، عرصه‌ی فعالیت برای گروه‌های مختلف جامعه‌ی ایران، از جمله نیروهای مذهبی و حزب توده مهیا شد. از سوی دیگر ترس از قدرت یافتن حزب توده، محمدرضا شاه را بر آن داشت که به جای مخالفت با مذهب، در جهت تقویت قوای مذهبی برآید. این تحولات، موجب به صحنه آمدن دوباره روحانیت شد. در کنار فعالیت روحانیون پایتخت، در شهرستان‌ها نیز عملکرد آنها قابل توجه بود. این مسئله در مورد شهر اصفهان که ...
[ 4 ] - کتاب جوامع‌العلوم و طبقه‌بندی علم
کتاب جوامع‌العلوم مجموعه‌ای است از علوم مختلف که توسط ابن‌فریغون، ظاهراً با هدف آموزش دیوانیان در نیمه دوم قرن چهارم هجری با تأکید بر جنبه کاربردی علوم تدوین شده. مؤلف این کتاب به دو بخش کلی تقسیم نموده است. در مقاله اول علوم دیوانی مطرح کرده و در مقاله دوم علوم فلسفی و مذهبی مورد تأکید قرار گرفته است و سعی نموده علوم مختلف را به صورت مختصر و مفید توضیح دهد. در هر یک از مقالات شاخه‌های فرعی علوم...
[ 5 ] - واکاوی روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در دهه نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران
روابط ایران و عربستان چه مسائلی بوده‌اند؟ پیروزی انقلاب اسلامی چه تاثیری بر روابط ایران و عربستان گذاشت؟ تفاوت‌های مذهبی و ایدئولوژیکی چه تاثیری بر روابط ایران و عربستان گذاشته‌اند؟ سایر عوامل تاثیرگذار در روابط ایران و عربستان چه مسائلی بوده و این عوامل در روابط ایران و عربستان چه نقشی داشته‌اند؟ این پژوهش بر این فرضیه استوار است که در دهه اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط ایران و عربستان...
[ 6 ] - نقش و تأثیر شخصیت‌های ایرانی در کشمیر، با تکیه بر تواریخ محلی کشمیر و تذکره‌ها (قرن هشتم تا یازدهم هجری)
یکی از موضوع‌های درخور پژوهش در بررسی تاریخ‌های محلی، ورود عناصر مسلمان به صحنه‌های فرهنگی کشمیر است. در این باره، از تذکره‌ها و منابع تاریخی شبه قاره، به ویژه تواریخ محلی فارسی قرون یازدهم و دوازدهم هجری، مطالب و نکات بدیع و ارزشمندی میتوان به دست آورد. اسلام از قرن هشتم هجری، در منطقه کشمیر نفوذ کرد؛ با این حال، ویژگی‌های این سرزمین باعث شد که زمینه‌های ورود مهاجران ایرانی، برای تبلیغ شریعت ...
[ 7 ] - طریقت های صوفیه عاملی همگرا در نزدیکی کُردها به تشیع در چند قرن اخیر
مظاهر مشترک میان طریقت های صوفیه و تشیع در کردستان، یکی از عوامل تأثیرگذار در گرایش طوایفی از کردها در چند قرن اخیر به پذیرش مذهب تشیع بود؛ زیرا در زیر سلطه دامنگیر آداب و مناسک طریقتی بر کردستان، نمادها و مظاهر بسیاری از عقاید شیعی در میان کردها رواج یافت و تبعیت مردم کُرد از مذهب امام شافعی را تا حد تکفف در نماز، کیفیت انجام وضو و ادای اذان تنزل داده بود. کردهای پیرو طریقت های صوفیه در موضوع ت...
[ 8 ] - تشیع قراقویونلوها (780-872 هـ .ق)
محققان گوناگون قراقویونلوها را شیعه امامی، شیعیان غالی و تندرو و برخی دیگر ازاهل تسنن دانسته‌اند. با بررسی ملاکهای و معیار های شیعه بودن و تطبیق آنها بر قراقویونلوها میتوان تشیع قراقویونلوها را اثبات نمود اما در عین حال باید قراقویونلوها را واجد نوعی از تشیع بنام تشیع طریقتی یا تشیع صوفیانه دانست که از طریق فرآیند شیعه شدن مذهب اهل سنت ایجاد شده است و از طریق جریان های صوفیانه راه خود را پیمود...
[ 9 ] - نقد و بررسی روایات مربوط به نخستین فاتحان آذربایجان تا سال 40 هـ . ق
در منابع فتوح و تاریخ های عمومی نام چند نفر به عنوان نخستین فاتحان آذربایجان و اردبیل ذکر شده است. طبق صحیح ترین روایات حُذیقه بن یمان صحابه رسول الله (ص) که یکی از شیعیان نخستین امام علی (ع) بود و با شناخت عمیقی که از اسلام داشت تا هنگام رحلت مدافع راستین امام علی (ع) بود؛ نخستین کسی است که اسلام را با پیمان صلح به آذربایجان و اردبیل آورد و بذر دوستی اهل بیت (ع) را در این شهر پاشید. این مقاله پ...
[ 10 ] - تبیین و تحلیل نقش طبقات اجتماعی در فرآیند تمدّنی دولت صفویه
هدف اصلی نوشتار حاضر مطالعه ساختهای اجتماعی عصر صفویه با توجه ویژه به موضوع طبقات اجتماعی در ظرفیت و فرایند تمدّنی آن روزگار است. اهمیت این موضوع ناشی از آن است که از نظام طبقاتی صفویه میتوان به عنوان نظامی باز با ویژگی تمرکز فرصتها و پیوند متقابل یاد کرد. به هنگام ظهور صفویان (907-1135هجری) همواره مفصل‌بندی (همزیستیِ) طبقاتی پویایی مابین اجتماعات عشایری (ایلی)، دهقانی و شهری (خرده‌کالایی شهر...
[ 11 ] - بررسی چارچوب های تاریخنگاری هشام کلبی
از آنجا که منابع مهم تاریخی جهان اسلام به صورت قابل ملاحظه ای به روایات هشام کلبی و نقل آنها توجه نشان داده اند، می توان او را یکی از نویسندگان و محققین مهم، متقدم و اثرگذار در پیشرفت تاریخ نگاری اسلامی به شمار آورد. شواهد حاکی از آن است که تنوع و گستردگی آثار هشام حجم بالایی از روایات مختلف را در اختیار پژوهشگران تاریخی نهاده است. معالم و نشانه های به جای مانده از نگاشته های هشام در منابع پس ا...
[ 12 ] - بررسی تحلیل زمینه‌ها و عوامل تقابل بازاریان با حکومت پهلوی دوم، بر اساس «مدل بسیج» چارلز تیلی(1340-1357)
نقش سرنوشت ساز بازاریان در حرکت‌های اعتراضی عصر پهلوی دوم همواره مورد توجه پژوهش گران بوده، ولی عوامل نارضایتی آنها از حکومت مذکور و مشارکت گستردۀآنها در حرکت‌های ضد حکومتی این دوره، که هدف اصلی پژوهش حاضر است، کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ بنابراین، سوال محوری پژوهش حاضر، این است که چه عواملی زمینه ساز نارضایتی، مخالفت و کنش جمعی بازاریان علیه حکومت، در دورۀ مورد بحث بوده است؟ فرضیه اصلی این ...
[ 13 ] - بررسی کارکرد تجاری راهسازی عصر ناصری در ایالت مازندران
در عصر قاجار مازندران از حیث تجاری برای حاکمیت دارای اهمیتی دوگانه بود: اول، نزدیکترین ایالتِ غنی در تولید مواد غذایی به پایتخت بود. دوم، نزدیکترین راه ارتباطی دارالخلافة تهران با دریای مازندران ــ که مسیر تجارت ایران با عمدهترین شریک تجاری ایران یعنی روسیه بودــ از این ایالت میگذشت. علاوه بر این، مازندران دارای مزیت نسبی در تولید برخی اقلامِ خامِ صادراتی و ارزآوری چون برنج، پنبه، ابریشم و چوب...
[ 14 ] - بررسی تغییرات اجتماعی مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در ایران
مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در دوره‌های مختلف تاریخی، علاوه بر صورت‌بندی‌هایی مختلف، پذیرای تغییرات اجتماعی متنوعی نیز بوده است. این تغییرات، تحت تأثیر اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه شکل گرفته، امکان رشد و بازتولید نظام فکری خاص خود و تأثیر آن بر جامعه را می‌یابند. مسأله اصلی مقاله حاضر آن است که با استفاده از مطالعه اسنادی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده...
[ 15 ] - بررسی دو متغیر طریقت‌های صوفیه و مهاجرت بر گسترش تشیع در میان کردها در چند قرن اخیر
عوامل مختلفی در روند گسترش تشیع در مناطق خاصی از نواحی کردنشین در چند قرن اخیر، مؤثر بوده‌اند؛ از جمله: نقش حاکمان و پادشاهان در حمایت از بسط تشیع در نقاطی از کردستان، قرار گرفتن بخش‌هایی از نواحی کردنشین در مسیر زوار شیعی به عتبات عراق، اسکان تاجران و علمای شیعی در مناطق مشخصی از کردستان و نفوذ عقاید غلات شیعی در میان طوایفی از کردها همچون کردهای اهل حق، صارلی، شبک، بجوران و علوی. اما در...
[ 16 ] - بازخوانی مراحل حیات شهری پیامبر (ص)
مدینهالنبی جامع ارکان مادی و معنوی یک شهر اسلامی است. شهری که فرایند سیر و تحول قریه به مدینه را در قالب حیات شهری پیامبر (ص) تجربه کرده و نمایان ساخته است. هرچند طرح شهری مدینهالنبی در راه اجرای کامل پس از رحلت آن حضرت متوقف ماند. لکن با کمک علم تاریخ قابل بازسازی و تجسم‌بخشی است. حیات شهری پیامبر اسلام (ص) پنج مرحله مجزا را طی کرد: مکه او را راند و حیات شهری مکی او را سلباً سامان داد. یثرب او ...
[ 17 ] - سیر تحول نقش امامان شیعه در احیای تئوری امامت الهی
امامت دینی و سیاسی در همه ادیان و مذاهب مطرح بوده و در اسلام نیز مسئله امامت همواره مورد نظر بوده است و مسلمانان پس از رحلت رسول خدا| به دو گروه تقسیم شدند: عده‌ای هوادار نظریه نص و امامت الهی و عده‌ای هوادار نظام خلافت گردیدند. در این میان دوستداران اهل‌بیت(ع) از تئوری امامت الهی، طرف‌داری کردند و امامان دوازده گانه امام علی(ع) و فرزندانش از فاطمه زهرا (س) را جانشینان به نص و وارثان واقعی رسول...
[ 18 ] - دانش «نسب‌شناسی» با تکیه بر نقش شیعیان امامی
دانش «نسب‌شناسی» از شاخه‌های علم تاریخ و شعبه‌ای از تاریخنگاری عرب جاهلی است که پیوند ناگسستنی با آن دارد. این میراث جاهلی در دوره اسلامی به دلایلی چون، تدوین دیوان، گسترش فتوحات و استقرار قبایل بسیاری از عرب در مناطق مفتوحه و گسترش رقابت‌ها و تعصبات و دامن‌زدن برخی خلفا بدانها، رشد سریع یافته و نسب‌دانان و منابع نسبی مهمی پدید آمد. سهم شیعیان امامی و سادات علوی‌تبار در باروری این دانش، ازاین...
[ 19 ] - مؤلفه‌های تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مقتل‌نگاری عراقیان از تاریخنگاری ایرانی
تاریخنگاری مقتل، یکی از شعب مهم و اصلی مکتب کوفه است که به‌تبع شناخت مؤلفه‌های آن، از یکسو امکان راهیابی به اجزای این شیوه فراهم و از سوی دیگر، به بخشی از علل و عوامل نگارش مقتل پی می‌بریم. مؤلفه‌هایی چون داستان‌های ایام‌العرب، ادبیات رایج در مکتب ایران با مشابهت‌های آن با شیوه نگارش مکتب عراق با توسعه ترجمه آثار ایرانی به عربی و حضور پررنگ عنصر احساس و حماسه را میتوان از موارد اصلی، و تأثیر...
[ 20 ] - تبیین تأثیر تاریخنگاری مزارت در گسترش فرهنگ زیارت (مطالعة موردی مزارات ایالت فارس)
مزار نویسی به عنوان شاخه‌ای از تاریخنگاری محلی از قرن هشتم هجری مورد توجه مورخان قرار گرفت و تا قرن دوازدهم هجری چندین اثر در این حوزه به زبان‌های عربی و فارسی نگارش یافت. در واقع مزارنویسی در زمره فرهنگ نامه‌های محلی به‌شمار می‌‌آید که آشکارا از مسائل سیاسی و نظامی دوری گزیده و بیشتر به اوضاع مذهبی و فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. این فرهنگ نامه‌های محلی به معرفی افراد و شخصیت‌های علمی و مذهبی ا...
[ 21 ] - بررسی تطبیقی فرهنگ گرفتن مالیات در سیاست‌گذاری امیرالمؤمنین با کارنامة فرمان‌گذاران پیش از ایشان (مطالعه موردی نامه 25 نهج‌البلاغه)
گرفتن مالیات، یکی از مسائل مهم اجتماعی است که امام علی ضمن تبیین ضوابط دریافت آن، کوشیدند تا این فرهنگ را در جامعه نهادینه سازند. آن حضرت با تبیین ضوابط و ظرایف اخذ مالیات برای کارگزاران، در پی آن بودند که با احترام نهادن به حقوق مردم، آنان را هر چه بیشتر به پرداخت مالیات تشویق نمایند و بر این اساس در حکومت خود، طرحی نو از اخذ مالیات ترسیم نمودند؛ به این معنا که مالیات‌دهندگان، پرداخت آن را ب...
[ 22 ] - بررسی اندیشه‌های عبدالجلیل قزوینی در تبیین مفهوم وحدت و همگرایی عصر سلجوقی
پژوهش حاضر با هدف تبیین مفهوم وحدت و همگرایی به جمع بندی و ارزیابی آراء و اندیشه‌های تفسیری علمای مسلمان بویژه شیخ عبدالجلیل قزوینی در قرن پنجم هجری می‌پردازد. طرح این موضوع در عصری است که اختلافات و منازعات مذهبی فراوانی میان شیعیان و اهل سنت دراقصی نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی مطرح بوده و متفکران مسلمان را بدین اندیشه وا داشت که بسیاری از مسائل و نظریات تفرقه افکنانه و اختلاف برانگیز مذهبی را...
[ 23 ] - Discourse Analysis of the Factors Influencing the Formation of Sectarian Historiography among Muslims
The historical and intellectual developments underlying the various Islamic sects play a very important role in representing how different theological sects are formed. Therefore, their analysis will yield significant results and is of great importance in the history of theological thoughts. One of these achievements is understanding the background of Sectarian Historiography among the Islamic ...
[ 24 ] - تبیین و تحلیل نقش اجتماع علمی در فرآیند تمدّنی دولت شیعی صفویه
یکی از شاخصهای مهم فرهنگ و تمدّن در هر عصری پیشرفتهای علمی و پرورش صاحبان اندیشه در عرصه علوم است. هدف اصلی نوشتارحاضر، مطالعه اجتماع علمی عصر صفوی و نقش آن در فرآیند تمدّنی آن روزگار است. این مقاله با الهام از الگوی نظری رندل کالینز و با روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن توجه بهضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی در جستوجوی پاسخی مناسب برای این پرسش است که اجتماع علمی در عصر...
[ 25 ] - تبیین راه‌برد آموزشی امام صادق از ره‌گذر مصادر تاریخی ـ حدیثی (مطالعه موردی: روش‌های تدریس در فرایند آموزش)
مربیان به منظور آموزش فراگیران خود، به روش‌های گوناگون تدریس توجه دارند؛ روش‌هایی که جدا از فرهنگِ زمان و سیستم‌های اجتماعی آن نیست. در این بین، امام صادق از روش‌های تدریس متنوعی به منظور انتقال معارف و دانش اسلامی برای فراگیران خود استفاده می‌فرمود. بر این اساس دو پرسش شکل می‌گیرد: 1. امام صادق از کدام روش‌های تدریس برای آموزش فراگیران خود بهره می‌جستند؟ 2. هر یک از روش‌های مورد استفاده حضرت دا...
[ 26 ] - رویکرد پیشگیرانه و درمانی حمام در طب ایرانی
حمام علاوه بر اینکه مکانی برای نظافت و تطهیر است، با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های خود، کارکردهای درمانی در طب ایرانی دارد. در این نوشته به دنبال آن هستیم که با استفاده از منابع معتبر به این پرسش پاسخ دهیم که حمام چه کارکردهای درمانی داشته است. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که در تاریخ طب در دو حوزۀ پیشگیری و درمان به حمام توصیه می‌شده است. آنچه این پژوهش بر آن تأکید دارد این است که حمام و ان...
[ 27 ] - تحلیل روایات معجم الصحابه درباره خلفای راشدین با الگوی تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف
ز منظر تاریخِ اکنون ، این پیش فرض که متون تاریخی را صرفا ذهنیت پدیدآورنده ی آنها سمت و سو می دهد ،ناپذیرفتنی است زیرا میان متن موجود و ساختارها و فرآیند های سیاسی و مذهبی رابطه ای وجود دارد . بنابراین هر متن تاریخی را می توان با طرح این مساله پیش رو نهاد که دغدغه های سیاسی ، اجتماعی و مذهبی ِ نویسنده به برجستگی چه اشخاصی منجر شده و این نامها با چه نوع هویتی ، ذیل چه رابطه هایی با چه سنخ داوری های...
[ 28 ] - خود مشت‌‌مالی در تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران؛ نگاهی انتقادی به حکومت پهلوی و دلایل سقوط آن
سقوط حکومت پهلوی درپی انقلاب اسلامی ایران در دهه‌های پایانی قرن بیستم از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران و جهان است. انقلاب اسلامی از همان روزهای آغازین موردتوجه بسیاری از تحلیل‌گران حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، جامعه شناسی و روانشناسی بوده و حتی تاریخنگاری نیز از این رویداد بی‌نصیب نماند. پیدایش فضای آزاد و طرح موضوعات جدید برای مورخان در اثر سقوط حکومت پهلوی و میل برخی از بازیگران ...
نویسندگان همکار