رزم‌نامۀ کنیزک حماسه­ای ملی و روایتی از یادگار زریران است. این حماسه بخشی از دستنویس منظومۀ هفت­لشکر به زبان گورانی و بازتابی از یک نوعِ ادبی شاهنامه­سرایی در غرب ایران است. ساختار رزم‌نامه و رویکرد نمایشی آن در دو نگاه یادآور یادگار زریران است. در نگاهی جزیی، بخش میانی رزم‌نامه دقیقاً روایتی از یادگار زریران پهلویست که در آن زردشتی­زدایی و نام­گردانی صورت گرفته ­است. در این بررسی رزم‌نامه در مقا...

شاهنامۀ فردوسی از همان سال­هایی که این اثر آفریده شد، معتبرترین سند هویّت و خصلت­های قومی و عامل تقویّت روحی مردم ایران شناخته شده است. این منظومه از آغاز سرایش، در گروه­ها و طبقات مختلف مردم ما اثر عمیق و جاویدان نهاده و بسی داستان­ها و باورها را پدید آورده است. اغلب داستان­های آن، روایت­های شفاهی گوناگون در میان عامّة مردم این سرزمین داشته­ است و آنان با قومیّت­ها و گویش­های مختلف و با روایت­های ...

گلشن زرنگار پدیده‌ای در شاهنامۀ فردوسی است که نخست‌بار در سرآغاز داستان رفتن کیکاووس به مازندران به میان می‌آید. گلزار معنی معمول گلشن است؛ اما در شاهنامه معنی غالب این واژه را باید سرا (خانۀ بزرگ و کاخ) و تخت دانست. شارحان شاهنامۀ فردوسی هنگام رویارویی با گلشن زرنگار و بیت بحث‌شده در این مقاله، از آن گذشته‌اند و یا با دیدگاه صرف لغوی، گاهی گلشن را به‌نادرست معادل باغ...

ریخت شناسی قصه های عامیانه در سال 1928م. توسط فرمالیست روسی «ولادیمیر پراپ» آغاز شد. اساس کار وی بر پایۀ اعمال شخصیّت های قصه نهاده شده و در سال های اخیر، یکی از شیوه های رایج در تحلیل ساختاری قصه ها بوده است. در این مقاله، هفت خوان رستم که از جمله قصه های پرماجرای شاهنامۀ فردوسی بشمار می رود و موضوع آن یاری رساندن رستم به کیکاووس برای رهایی از بند دیو سپید است، مورد بررسی قرارگرفته است. برای ای...

نام شهرسپ در بیشتر چاپ‌های تصحیح‌شده از شاهنامۀ فردوسی برای وزیر طهمورث پیشدادی به کار رفته است. برپایة روایت فردوسی، او پارسایی است که نماز و روزه آورد. طهمورث به ارشاد شهرسپ به چنان تهذیب نفسی رسید که توانست بر اهرمن بند نهد و او را اسب خود کند. از وزیری با چنین پایگاه و دستگاه در اوستا و متون دورۀ میانه نامی نیست. در دورۀ ایرانی نو، صورت رایج و غالب نام این شخصیت ـ بدون توجه به اینکه وزیر طه...

ظهور چهرۀ اسطوره­ای بهرام، پس از بیست سال حکومت مسالمت­آمیز یزدگرد، به­عنوان اتخاذ موقعیتی راهبردی برای جبران شکافِ گفتمانی در جامعۀ زردشتی قابل توجیه است. سنت روایی زردشتی، بهرام را در گره­گاهِ گفتمانی قرار می­دهد و عناصری چون شجاعت، جنگ­های داخلی و خارجی و کنش­های تاریخی او را با رمزگانی اسطوره ای و حماسی، حول آن می­تَنَد. هدف این مقاله، بررسی انتقادی «مرگ یزدگرد» و «تاج­ربایی بهرام گور از میان د...

تاریخ هر فرهنگی پیوسته ردی از دیگری را در خود دارد و تقابل دوگانه خود - دیگری همواره از جمله محورهای مطالعات فرهنگی بوده است. عناوینی همچون چگونگی مواجهه یک فرهنگ با دیگری و علل دامن زدن دولت‌ها به دیگری‌هراسی در این زمینه قابل طرح هستند. در این مقاله الگوی نشانه‌شناسی فرهنگی برای مطالعۀ چگونگی بازنمایی دیگری‌فرهنگی در دو نگاره از شاهنامه‌های مصوّر عهد صفوی (شاهنامه شاه تهماسبی و شاهنامه شاه ...

پیدایش نثر فنی را به پیروی از زبان عربی دانسته‌اند؛ ولی آیا این پیروی همۀ سطوح صرفی، نحوی، بلاغی و معنایی را دربر گرفته است؟ وضعیت سطح دستوری زبان در این وام‌گیری چگونه است؟ در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی بسامدی دستورمندی جمله در منشآت خاقانی و مقایسۀ آن با دو نمونه‌ از نثر مرسل و بینابین پرداخته شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در حدود پنج درصد جمله‌ها در منشآت خاقانی، نادستورمند ا...

یکی از ویژگی‌های سبکیِ مشترک در ایلیاد و ادیسۀ هومر و شاهنامۀ فردوسی کاربرد صفت‌های هنری است. صفت‌های هنری، با ارائۀ جزئیاتی از شخصیت‌ها و اشیا و مکان‌های داستان، ساختار توصیفی قدرتمندی را، به منظور شخصیت‌پردازی و تصویرسازی، به‌وجود می‌آورند. همچنین، این صفت‌ها، همراه با نام افراد، فرمولی را شکل می‌دهند که این فرمول بخشی از یک بیت را پُر می‌کند و نقش مهمی در وزن شعر ایفا می‌نماید. از این ‌رو، می‌...

امروزه تقریباً تردیدی نیست که نگاره‌های ایرانی با استفاده از پیش‌نمونه‌ها ترکیب ‌می‌شده‌اند. با این حال، این پرسش اساسی که ترکیب این پیش‌نمونه‌ها بر اساس چه ضوابطی صورت می‌گرفته، قابل طرح است. مقالۀ پیش ‌رو با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی موردی تلاش می‌کند تا با تکیه بر مشاهدة دقیق مجلس بیست‌ویکم شاهنامۀ بایسنقری یعنی «بازی شطرنج بوزرجمهر و سفیر هند»، چگونگی روند ترکیب‌ عناصر و اجزاء ...