علم کلام به عنوان یکی از علوم اسلامی، بازتاب گسترده­ای در میان صوفیه و آثار صوفیه داشته است. صوفیه به منظور حفظ جایگاه خویش در میان دیگر فرق اسلامی، اثبات موضوع علم خویش، بیان فلسفه احکام و پاسخ گویی به شبهات مخالفان نیازمند علم کلام اند؛ زیرا پاسخ گویی به شبهات مخالفان و پرسش­های مربوط به فلسفه و حکمت احکام از وظایف کلام اسلامی و متکلمان است. هجویری در اثر خویش کشف المحجوب از مناظرات و مجادلات...

یکی از حکایت های کتاب «حدیقه» روایت جوانمردی مردی از صوفیه است. این حکایت بیانگر یکی از اصول اساسی اندیشه فتون و آیین فتیان است. نویسنده در مقاله حاضر، درصدد کشف مأخذ اصلی این حکایت برآمد و در طی این جست و جو بر وی روشن شد که جز کتاب «حلیه الاولیاء» ابونعیم اصفهانی که به عنوان یکی از مأخذ کتاب ذکر شده، روایت فوق در میان احادیث مروی از دو امام بزرگوار شیعه امام سجاد (ع) و امام محمدباقر (ع) موجود...

هم­زمان با گسترش دامنة نفوذ فکری و روحانی مشایخ خراسان، شاهد گسترش نحله­های صوفیه در آذربایجان و ظهور چهره‌های اصیل تصوّف در این منطقه هستیم. نخستین صوفیان تبریز از سده‌های سوّم تا پنجم، در مبانی و اصول عمدتاً به مکتب خراسان توجه داشتند و با آنچه در مکتب بغداد می­گذشت، ناآشنا بودند. شیخ ابواسحاق ابراهیم بن یحیی جوینانی، نخستین چهرة مکتب عرفان آذربایجان، از شاگردان بایزید بسطامی بود که تصوّف خراسان ...

بررسی «تحقیق و تقلید» در عرفان و تصوف اسلامی* دکتر بهمن نزهت1 استادیار دانشگاه ارومیه دکتر عباسعلی وفایی استاد دانشگاه علامه طباطبایی، تهران   چکیده دو اصطلاح عرفانی «تحقیق و تقلید» از اصطلاحات بنیادین عرفان اسلامی هستند. این دو اصطلاح، هر چند در سیر و تطور تاریخی خود در متون عرفانی و در مواضع گوناگون کاربردهای وسیع و گسترده­ای داشته­اند، لیکن در معانی و مفاهیمی به کار رفته­اند که بیشتر ...

اصل "ولایت" از مهم‌ترین محورهای تصوف اسلامی است. نیاز سالک به ارشاد و هدایت شیخی کامل و ولیی مکمل در پیمودن مسیر دشوار سلوک، گردنه‌های مخوف و وادی‌های هولناک آن پیوسته در کتاب‌های تعلیمی منثور و منظوم تصوف مورد تأکید بوده است. در این میان نمی‌توان نقش مؤثر امهات کتب نثر صوفیانه از جمله التعرف، کشف‌المحجوب و مصباح‌الهدایه را نادیده گرفت. التعرف از جمله آثار صوفیه است که در اوایل قرن چهارم ـ یعنی...

دو اصطلاح حال و مقام از مباحث پر مناقشه نزد صوفیان است و جوانب آن بدرستی آشکار نیست. مؤلّفان کتب آموزشی صوفیه کوشیده‌اند تا با ذکر نظریات گوناگون درباره تعریف این دو اصطلاح، تعریفی دقیق از آنها ارائه نمایند. اهمیت مسأله چنان بوده که در بسیاری از کتب آموزشی صوفیه فصلی به این مباحث اختصاص یافته است.در اللمع ابونصر سرّاج تعریفی واضح از دو اصطلاح حال و مقام و مصداق های آن ارائه شده است و همین تعریف م...

بی‌شک یکی از ارکان دین ولایت است، تا آنجا که اعتقاد به ولایت باطن دین و سرّ قبول عبادات تلقی شده است و منقول است که: «لا تقبل الاعمال الا بالولایه». در عرفان اسلامی ولایت باطن و رکن جمیع کمالات انسانی و سرآغاز رسیدن به مراتب عالی کمال است. هجویری، عارف بزرگ، در اهمیت ولایت گفته ‌است: «بدان که قاعده و اساس طریقت و معرفت حقّ جمله بر ولایت و اثبات آن است.» (کشف المحجوب،1382، ص 265). بر اساس نصوص شری...

بررسی متون عرفانی نشان می دهد که عقبه ای از مهلکات و درجه ای از منجیات نیست که در آثار و اقوال عارفان نیامده باشد آثار بزرگانی چون خواجه عبداله انصاری، مستملی، هجویری، غزالی، سنایی و . . . خزاینی است که مطالعه هر یک کلید رستگاری انسانهای خداجو تواند بود. عطار نیز عارفی سوخته است که خود طریق عشق را تا سر حد بذل جان پیموده است ، زندگانی او هم از نظر علمی و هم از جنبه نظری اسوه و الگوی همه انسانها...

فقه یا شریعت یکی از شاخه های مهمّ علوم دینی است که در عالم اسلام گسترشی چشمگیر داشته است. در کنار شریعت، تصوّف یا عرفان نیز حوزۀ وسیعی را به خود اختصاص داده است. تأکید زیاد شریعت بر ظاهر و پافشاری تصوّف بر باطن در بسیاری از موارد، آن دو را در برابر هم نهاده است. متفکّران و اندیشمندان در ادوار گوناگون کوشیدند تا آن دو را به هم نزدیک کنند از جملۀ این اندیشمندان می توان ابونصر سرّاج، ابوطالب مکّی، هجویر...