ترغیب قرآن به نگرش عقلانی

در میان ادیان مختلف جهان، اعم از الهی و غیر الهی هیچ آیین و جریانی را نمی‏توان یافت که به اندازه مکتب مترقی اسلام بر به کارگیری عقل و راه‏های آن، تأکید و ترغیب کرده باشد. ترغیب به عقلانیت و راهروی راه عقل، از ظاهر و باطن دین متعالی اسلام مشهود است به نحوی که تأکید بر بکارگیری راه عقل از لابه لای آیات قرآنی و روایات پیشوایان دین کاملاً هویدا است به شکلی که کم‏ترین کوتاهی در این باره صورت نگرفته است. بسی واضح است که هنگام مراجعه به آیات وحی و احادیث پیشوایان دین، جامع‏ترین و بنیادی‏ترین شکل ترغیب و تأکید بر استفاده از راه عقل را می‏یابیم به گونه‏ای که در آموزه‏های قرآنی، ارتباط با عقل و پذیرش‏های عقلانی، معیار مهم برای سنجش هر کاری به حساب می‏آید. با نگاهی گذرا در آیات کریمه ی قرآن می بینیم در آیات متعددی از قرآن کریم به طور مستقیم و غیر مستقیم توصیه به تفکر، تعقل،... شده است. این آیات اعم است از آیاتی که از ماده ی عقل، فکر، نظر، بصر،... استفاده کرده و آیاتی که به طرق مختلف دیگر، توجه به نگرش عقلانی را مورد تاکید قرار داده است، بطور مثال در برخی از آیات احتجاج های ابراهیم(علیه السلام) را مطرح می کند و در پایان از آن نتیجه می گیرد، در برخی آیات دیگر انتخاب قول احسن را پس از شنیدن سخنان مختلف ارج می نهد و در برخی دیگر از آیات، افرادی را که از فکر و عقل بهره می گیرند با تاکید مورد ستایش قرار می دهد. این در حالی است که در آیات بسیاری کسانی را که از فکر و اندیشه بهره نمی گیرند مورد نکوهش قرار داده است. نکته‏ای که در این جا قابل توجه است و در بخشی از این تحقیق به آن می‏پردازیم، این است که این راه مورد تأکید، کدام راه است و منزلت و جایگاه این راه تا چه حدّ است. پر واضح است که سنجش عقل و تعیین استدلالی منزلت و جایگاه عقل در نظام معرفت دینی، پیش از هر چیز نیازمند تبیین و توضیح کافی این واژه است. پس باید روشن شود مراد از عقل و عقلانیت چیست و عقل مورد نظر قرآن کدام است به این معنی که این همه ترغیب و تأکید قرآن به عقلانیت و نگرش عقلانی چه مسیری را دنبال می‏کند و اساسا دنبال چه مفهومی از عقل است. به تعبیر دیگر عقلانیت قرآنی چه ویژگی‏هایی دارد و با چه معیارهایی قابل سنجش و گزینش است تا بتوانیم به راحتی به آن دست یابیم. این تحقیق در فصل‏های چهارگانه عهده‏دار پردازش و بررسی این سوال و سوالات از این گونه است. لازم به ذکر است که بیان کنیم روش ما در این پژوهش، تحقیق کتابخانه ای است که با روش توصیفی تحلیلی همراه است و امیدواریم با لطف و مدد الهی از عهده آن برآییم.