پیوند میان سوال‏های پژوهشی کتاب‏های درسی دوره راهنمایی و کتاب‏های پاسخگو: پژوهشی پیرامون نوع‏شناسی سوال‏ها و شناسایی کتاب‏های غیردرسی مرتبط

کتاب‏های درسی به عنوان یکی از مهم‏ترین منابع یادگیری دانش‏آموزان در نظام‏های آموزشی محسوب می‏شوند. با این حال، با توجه به گستره وسیع دانش تولید شده در یک زمینه خاص، ضروریست که دانش‏آموزان بتوانند از منابع دیگر برای دستیابی به اطلاعات مرتبط با موضوع درس استفاده کنند. با این هدف، سوال‏هایی در انتهای برخی از درس‏های دوره راهنمایی طراحی شده‏اند که برای پاسخگویی به آنان دانش‏آموزان ناچار هستند به منابعی خارج از کتاب‏های درسی مراجعه کنند. این امر، ضمن آشنایی با دیدگاه‏های مختلف، موجب عمقی شدن یادگیری آنها می شود. این سوال‏ها، سوال‏های پژوهشی نامیده شده‏اند. هدف اصلی این پژوهش شناسایی کتاب‏های منتشر شده در ایران است که توانایی پاسخ‏گویی به سوال‏های پژوهشی درس‏های دوره راهنمایی را دارد. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی است و با روش پیمایشی انجام شده است. برای بررسی درس‏ها و سوال‏های پژوهشی از شیوه تحلیل محتوا بهره گرفته شد. جامعه مورد پژوهش را 421 سوال پژوهشی از 15 کتاب درسی دوره راهنمایی (تاریخ، تعلیمات اجتماعی، جغرافیا، علوم تجربی و فارسی) تشکیل می‏دهد. همچنین، کتاب‏های غیردرسی (مرجع/ غیرمرجع) که در ایران منتشر شده است نیز جامعه دیگر پژوهش می‏باشد. برخی از سوال‏های پژوهشی از طریق سیاهه کتاب‏های منتخب شورای کتاب کودک طی سال‏های 87 -1381 پاسخ داده شد. برای دسترسی به این کتاب‏ها به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه مرکزی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان واقع در مشهد مراجعه شد. برای پاسخ به سایر سوال‏های پژوهشی از کتاب‏هایی غیر از کتاب‏های منتخب شورا که در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود بود بهره‏گیری شد. چنانچه این کتاب‏ها توانمندی پاسخ به سوال‏های پژوهشی مربوطه را داشتند، بر اساس سیاهه ارزیابی محقق‏ساخته ارزیابی و در صورتی که 50% امتیازهای کتاب مناسب را کسب ‏کردند به عنوان کتاب‏های مناسب در نظر گرفته ‏شدند. روایی و پایایی این ابزار توسط متون تخصصی، نظرسنجی از صاحب‏نظران و نیز معلمان و کتابداران کنترل شد. نتایج نشان می‏دهد که به طور کلی 98% سوال‏های پژوهشی توسط 822 کتاب غیر درسی پاسخ داده شدند که از این میان، 165 مورد از میان کتاب‏های منتخب شورا و 657 کتاب از میان کتاب‏های منتخب غیرشورا می‏باشند. همچنین 79% از سوا‏ل‏ها توسط کتاب‏های مرجع پاسخگویی شدند. از سوی دیگر، 58% از سوال‏های پژوهشی در باره ماهیت پدیده‏ها یا "چه‏چیزی"، "چه‏کسی"، "چه‏زمانی" و "چه‏مکانی" طرح شده‏اند و به گسترش اطلاعات دانش‏آموزان کمک می‏نمایند؛ 39% آنها، به سوال‏هایی در مورد "چگونگی" پدیده‏ها توجه داشته و بر پرورش دانش در دانش آموزان متمرکز هستند؛ و تنها 3% از آنها به "چرایی" پدیده‏ها ‏پرداخته و زمینه لازم برای تفکر عمیق‏تر و برداشتن اولین گام‏ها در خردورزی را فراهم می‏کنند. دستاورد این پژوهش فهرستی از کتاب‏های غیردرسی مناسب برای پاسخگویی به سوال‏های پژوهشی است که به تفکیک درس‏ها، موضوع‏های موردبحث در هر گروه از کتاب‏های درسی و انواع دانش و نیز منابع مرجع تنظیم شده‏اند.