جلوه های ملی گرایی در آثار شاعران برجسته ی عصر مشروطه

چکیده ادبیّات به ویژه شعر در دوره ی مشروطیّت از اهمّیت خاصی برخوردار است . افکار و اندیشه ی شاعران این دوره فاصله شعر و جامعه را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. در این رساله سعی شده است جلوه های ملی گرایی در آثار منظوم این شاعران بررسی شود و به گوشه هایی از افکار و اندیشه شاعران این دوره که در شعرشان تبلور یافته اشاره شود. در فصل آغازین، مقدّمات و کلّیّات تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است .فصل دوم به بررسی مبانی نظری اختصاص یافته است. درفصل سوم به معرفی شاعران برجسته ی عصر مشروطه پرداخته است. فصل چهارم به تحوّلات بنیادین شعر عصر مشروطه از جمله زبان، فرم و محتوای شعراین دوره اختصاص یافته ودر آن به تازه های شعری در زبان و فرم و محتوی اشاره شده است درفصل پنجم جلوه های مهم ملی گرایی در شعر دوره مشروطیت همچون وطن، تفاخر ملی ،باستان ستایی، بیگانه ستیزی، و ... مورد توجه قرار گرفته است. نتیجه ی به دست آمده این است که از طرفی مشروطیّت باعث شکوفایی قریحه و ذوق شاعران ملی گرا گردید و در ظهور و بروز جلوه های ملی گرایی بزرگ ترین نقش را ایفا کرد و از طرف دیگر این شاعران ملی گرا بودند که به مشروطیّت گستردگی، عمق و اعتبار بخشیدند آن چنان که به جرأت می توان گفت که انقلاب مشروطه بی حضور شاعران ملی گرا به این سرعت محقق نمی شد. واژه های کلیدی : ملّی گرایی، وطن خواهی، مشروطیت، بیگانه ستیزی، شعر مشروطه فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اوّل : مقدّمات و کلّیّات 1-1. مقدّمه..........................................................................................................................2 2-1. شرح و بیان مسأله ی پژوهشی.......................................................................................5 3-1. اهداف تحقیق..............................................................................................................6 4-1. اهمّیّت و کاربرد نتایج تحقیق........................................................................................7 5-1.پیشینه ی علمی موضوع تحقیق ..................................................................................... 7 6-1 . فرضیه ها یا سوال های تحقیق ...................................................................................... 7 7-1. شرح روش تحقیق...................................................................................................... 8 8-1 . دلایل انتخاب موضوع وضرورت و اهمّیّت انجام تحقیق.............................................. 8 فصل دوم: مبانی نظری تحقیق 1-2. مشروطیت................................................................................................................. 10 2-2. ادبیات مشروطه..........................................................................................................11 3-2. پیشنه ی ملّی گرایی در ایران وجهان.............................................................................18 1-3-2. فردوسی نمودی از پیشینه ی ملی گرایی ایران زمین.............................................25 4-2. بررسی مفاهیم اصلی ملّی گرایی.................................................................................. 29 1-4-2. تعریف ملّی گرایی ...........................................................................................29 2- 4-2 . زمینه ها ومفاهیم مطرح در مبانی فکری ملّی گرایان............................................31 3-4-2. مولفه های ملّی گرایی.......................................................................................... 37 5-2. انواع ملّی گرایی .......................................................................................................43 1-5-2. ملّی گرایی مدنی و نمودهای آن.......................................................................43 2-5-2. ملّی گرایی قومـــی و ویژگی های آن...............................................................49 6-2. ملی گرایی ازدیدگاه اسلام........................................................................................52 فصل سوم : شاعران برجسته ی عصر مشروطه 1-3. محمد تقی بهار..........................................................................................................58 2-3 . سیداشرف الدین قزوینی............................................................................................60 3-3. میرزاده عشقی...........................................................................................................61 4-3 . عارف قزوینی...........................................................................................................62 5-3. محمد فرخی یزدی.................................................................................................... 64 6-3. ایرج میرزا .................................................................................................................68 7-3. علی اکبر دهخدا........................................................................................................ 71 8-3.. ابوالقاسم لاهــــوتی.................................................................................................73 فصل چهارم: تحوّلات بنیادین شعر عصر مشروطه 1-4. تحول در زبان شعراین دوره........................................................................................77 2-4. تغییر درقالب های شعر و روی آوری به بعضی از قوالب کم کاربرد...............................80 3-4. تغییردر سبک شعر دوره ی مشروطیت..........................................................................91 4-4. تغییر در صور خیال......................................................................................................95 5-4. تغییر در درون مایه ها و مضامین شعر..........................................................................99 6-4. روی کرد جدی به طنز و هجو...................... ............................................................109 1- 6 -4 . طنز.....................................................................................................110 2- 6 -4. هجو ...................................................................................................110 3- 6 -4. هزل ...................................................................................................110 4-6 - 4. بررسی اشعار طنز ، هجو و هزل عصر مشروطه.....................................111 فصل پنجم :جلوه های ملی گرایی در شعر عصرمشروطه 1-5. ملّت.........................................................................................................................125 1-1-5. شعر ملی و بازتاب آن......................................................................................127 1-1-1-5. فرهنگ و میراث ملی.............................................................................128 2-1-1-5. آگاهی ملّی............................................................................................130 3-1-1-5. خوی ومنش ملی....................................................................................131 4-1-1-5. حاکمیّت ملی.........................................................................................133 5-1-1-5. وحدت و وفاق ملی................................................................................135 2-5. وطـــن.....................................................................................................................137 1-2-5. وطن ایرانی................................................................................................ 138 2-2-5. وطن اسلامی..............................................................................................150 3-2-5.جهان وطنی ...............................................................................................157 3-5.تفاخر ملی و باستان ستایی.........................................................................................159 4-5. اسطوره سازی..........................................................................................................176 5-5. بیگانه ستیزی ...........................................................................................................185 1-5-5.بیگانه ستیزی و جانفشانی در راه وطن................................................................185 2-5-5. مخالفت و ستیز با سلطه جویان استعمارگر(روسیـه و انگلـیس)..........................193 3-5-5. مخالفت با قراردادهای استعماری....................................................................199 بیان نتایج .......................................................................................................................206 فهرست منابع....................................................................................................................209 چکیده ی انگلیسی فصل اوّل مقــدّمـات و کلّیّـــات 1-1. مقــدّمـه سرزمین طلایی ایران همواره مورد تاخت و تاز دشمنان قرار گرفته است و ایرانیان با دل و جان از آن دفاع کرده اند و از شکوه و عظمت آن سخن گفته اند. مردمان ایران زمین مــردن در راه شرف ملّی و دفاع از میهن را برتر از زندگی با ذّلت دانسته اند وحماسه ی غـرور ملّـی و کمال انسانی را می خــواندند وهمواره دانشمندان و مسـولان اجتـماع را از بی توجّــهی به شـرف ملّـی و غـرور میهنی سرزنش می کـردند، به همین خاطرگرچه حملات وتهاجمات بیگانگان برای مدتی باعث چیره شدن بر سرزمین ما می شد؛ اما هیچ گاه نتوانست فرهنگ غنی وجوهره ی ایرانی را تغییر دهد.آقای حجازی در این مورد می گوید: « اگر یونانیان آمدند، اگر اعراب با یورشی همه جانبه بر ارکان ایران چیره شدند و اگر مغـــولان تهاجمی سخت را پایه گذاری کردند؛ هیـــچ کدام نتوانستند جوهره ی ایرانی را تغییر دهند. پس از حمله ی اعراب، شعوبیه شکل گرفت. شعوبیان دوشاخه ی نظامی و ادبی بودند. نظامیان به مبارزه شمشیری می پرداختند. در کنار جنگاوران بودند شاعرانی که یاد و نام میهن را به خوبی پاس داشتند و نام بلند ایران را با اشعار نغز خــود تا ابد جـاودانه کردند. این شعـرا به قلم روی آوردند و با یادآوری مفاخر گذشته ، بادیه نشینان را به سخره گرفتند و حتّی به هیچ ! ابوالقاسم فردوسی نخستین ومهم ترین آن ها بود »(حجازی، 1385: 18). ملّی گرایی به عنوان یک ایدئولوژی سابقه ای چندان طولانی ندارد و پیشنیه ی آن به قرن هجده و نوزده ی میلادی و واقعه ی انقلاب 1789 فرانسه می رسد؛ امّا در این مدّت کوتاه نیز جلـوه های گوناگـونی به خــود گرفته و تأثیـرات بی شماری بر دیگـر جـوامع نهـ ادهاست.گاهی در هیئت « امپریالیسم »(imperialism) ، فاشیسم(fascism) و نازیسم (nazism ) ظهور کرده وگاه به ویژه پس از جنگ دوم جهانی در کشور های جهان سوم در لباس نهضت های رهایی بخش و ضدّ استعماری درآمده و زمانی نیز در چهــره ی گـــــروه های « پان »(pan) پان تـرکـیسم(pan-turkism )، پــان عـربیسم(pan-arabism ) و پـان ایرانیسم(pan-iranism) رخ نمــوده است. این نیرو توانسته در دست استعمار گران دستاویزی برای طرح نظریه های نــژاد پــرستانه و در نتیجه از هــم پاشیــدن دولت های کوچک تر گردد و از سوی دیگر مصلحان اجتماعی برای ایجاد آگاهی و برانگیختن احساسات ضدّ بیگانه در برابر توسعه طلبی دشمنان از آن بهره گرفته اند. از این رو نقش ملّی گرایان به عنوان نیرویی کارا غیـر قابل انکاراست. در ایران نیز همانند بسیاری از دول شرقی دیگر، این ایدئولوژی مورد توجّه اندیشمندان وشاعران قرار گرفت و با توجّه به موفقیّت های ملل اروپایی از قِبَل ملّی گرایی، موضع گیری ها و واکنش هایی از سوی آنان علیه اوضاع نابسامان ایران و در جهت ایجاد ملّی گرایی به سبک و سیاق اروپایی آن برانگیخت که بحث های متعدّدی را در مورد ملیّت و وطن پرستی وتناسب یا عدم تناسب آن با مذهب ایجاد نمود. در اثر تحوّلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، دگرگونی هایی در جامعه،ادبیّات و به ویژه در شعر به وجود آمد، شاعران آزاده ای پدیدار شدندکه با قلم و اشعار خود آتش انقلاب مشروطه را بیش از پیش شعله ور کردند وشعر در خدمت وطن و ملّت قرار گرفت. بر این اساس وطن آمال شعرا و فرهیختگانی بود که در بحبوبه ی انقلاب مشروطیّت سعی در روشن گری عامه داشتند و از این رهگذر تلاش می کردند با انتباه عمومی به عمران وآبادانی وطن بپردازند. اینان که حتّی تا سرحدّ از جان گذشتگی در اندیشه آزادی وطن بودند پیشرفت ملل دیگر را بر نمی تابیدند و به فکر چاره بودند تا ایران نیز روی ترقــــی ببیند. به همین دلیل با تیغ شعر، استبداد را به خاک خـــــواری انداختندیاکاخ مستبدین را در خون خود غرق نمودند. این شعرا یا مثل ملک الشعرای بهار و لاهوتی متحمّل تبعید و زندان می شدند، یا چون دهخدا به انزوا روی می آوردند یا چون سیداشرف الدین گیلانی به جنون متهم می شدند یا چون عارف از مناصب درباری دست برداشتند یا چون ایرج شهزادگی را به سویی نهادند و دست آخر چون میرزاده عشقی و فرخی یزدی در راه وطن کشته شدند؛ امّا هرگز ترک مبارزه نکردند. آن ها با سرودن اشعاری آتشین با قراردادهای ننگین مخالفت می کردند، وکلا و وزرای خائن را به ترک منصب فرا می خواندند، از دول بیگانه به عنوان متجاوزین به دین و ناموس یاد می نمودند و مبارزین و مشروطه خواهان را می ستودند. به هر حال ملّی گرایی به عنوان ایدئولوژی در ایران محصول برخورد اقتصادی، فکری وسیاسی با غرب وآشنایی اندیشمندان و شعرای ایرانی با مفهوم حاکمیّت ملّی و حکومت قانون در آن سامان بود. این نوع ملی گرایی را باید یک کالای وارداتی دانست که قیام تنباکو و به ویژه انقلاب مشروطه نیز به دنبال ریشه دواندن این جریان فکری به وجود آمد و توسطّ برخی اندیشمندان ایرانی گسترش یافت و وجه غالب آن بیداری مردم و نیز برقراری یک حکومت ملّی مستقل و رفع استبداد و از طرف دیگر کوتاه کردن دست مداخله گران بیگانه در امور داخلی ایران بود. همزمان با انقلاب مشروطه، با شکل گیری ادب و شعر سیاسی مفاهیم و درون مایه های جدیدی به وجود آمد . در این اشعار، شاعران انتقاداتی بی پروا به اصل حکومت وشخص حاکم وارد کردند که با اشعار سیاسی پیش از مشروطه بسیار متفاوت بود. از این پس در شعر تنی چند از شاعران پاک باخته می توان جرقه های شعر ملّی گرایانه و هیجان مشروطه خواهی را مشاهده کرد. صرف نظــــر از اشکال افـــراطی ملّی گـــرایی، در شعـــر نیز وطن خواهی مثبت و توجّه به تاریخ و دستاوردهای ایران باســتان با انگیزه شدید احساس عقب مانـــدگی و سرخوردگی روانی از مشاهده ی پیشرفت های دول دیگر جریان داشت. این انگیــــــزه آنان را وا می داشت که از سر انــــدوه و حســرت و از بـــی سر و سامانــی ایـــران شکــوه سردهنـــد وتصـاویر متعــدّدی از نابسامانی ها و اوضاع وخیم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران در قالب اشعار و به زبانی همه فهم ارائه دهند. شدّت عقاید ملّی گــــرایانه شاعران این دوره به حد ّی بود که گـــاه عقایدشان به افــراط « شوونیسم » کشیـــده می شد. تمامی این حالات را می توان در وطنیّات بسیاری از شاعران مشروطه به ویژه بهار، دهخدا، میرزاده عشقی، لاهوتی، عارف قزوینی، نسیم شمال و فرخی یزدی مشاهده نمود. تمام سعی وکوشش ما در این پژوهش بر آن بوده است که زمینه های به وجود آمده در راستای ملّی گــــرایی و نیزتفکرّات ملّـــی گرایانه در حـــوزه ی اندیشه ی شاعـــران ایرانی عصر مشروطه بررسی گردد و نمودهای آن در شعر این دوره در قالب اشعار وطنی مطالعه و ارائه شود.رساله ی حاضر به عنــوان « جلــوه های ملی گرایی در آثـــار شاعــران برجسته ی عصـر مشروطه » در پنج فصل به بررسی این موضوع پرداخته است. فصل اوّل به مقدّمات و کلّیّات اختصاص یافته است. فصل دوم مبانی نظری تحقیق است که به بررسی پیشنه ی ملّی گرایی در ایران وجهان، مفاهیم اصلی ملّی گرایی، مبانی فکری ملّی گرایان، مولفه های ملّی گرایی ، انواع ملّی گرایی ، ملی گرایی ازدیدگاه اسلام پرداخته است. فصل سوم شاعران برجسته ی عصر مشروطه را معرفی کرده است. فصل چهارم تحوّلات بنیادین شعر عصر مشروطه از جمله: تحول در زبان شعر ، تغییر درقالب های شعر ، تغییر درسبک شعر ، تغییردر صور خیال ، تغییر در درون مایه ها و مضامین شعر ، و نیز اشعار طنز ، هجو و هزل را مورد بررسی قرار داده است. فصل پنجم به جــلوه های ملی گرایی در شعــر عصرمشروطه مثل : شعــر ملی و باز تاب آن در عصر مشروطه، فرهنگ و میراث ملی، آگاهی ملّی، خوی ومنش ملی ، حاکمیّت ملی، وحدت و وفاق ملی، وطـــن ، اسطوره سازی، تفاخر ملی و باستان ستایی ، بیگانه ستیزی و جانفشانی در راه وطن ، مخالفت و ستیز با سلطه جویان استعمارگر، مخالفت با قراردادهای استعماری اخصاص یافته است. 2-1. شرح و بیان مسأله ی پژوهشی گسترش فرآیند تقلیدی و وارداتی ملّی گرایی در ایران که با توجّه به شرایط خاص ایران و زمینه های سیاسی، فکری و اجتماعی اواخر دوره ی ناصرالدین شاه با تجدد خواهی در هم آمیخت و مقصود اصلی آن برقراری یک حکومت مستقل و رفع استبداد وکوتاه کردن دست بیگانگان در امور داخلی ایران بود، انقلاب مشروطه را به وجود آورد. این انقلاب موجب زایش اندیشه های نو و رویش مبانی متعدّد فکری در ایران گردید که یکی از مهم ترین دست آورد های آن گرایش به قانون و جامعه مدنی بود. بن مایه ی اصلی شعر عصر مشروطه « ملیّت و وطن » بود. همزمان با این انقلاب، در ادبیّات به ویژه در شعر زمینه ای برای ابراز علاقه ی شاعران به « ملیّت و وطن » به وجود آمد. در شعر این دوره گویی وطن به معشوق جدید شاعران تبدیل شده بود و شاعران با مشاهده ی پیشرفت های غربیان احساس عقب ماندگی می کردند. این انگیزه آنان را وا می داشت که باسرودن اشعار وطنی مسائل و مشکلات جامعه را به تصویر بکشند و از سر اندوه و حسرت از نابسامانی ایران که حاصل فقدان حکومتی مستقل بود، شکایت سر دهند و برای تهییج ایرانیان ، وخامت اوضاع را در قالب و زبانی همه فهم ارائه دهند. این شعرا گاه پا فراتر نهاده، امت و جامعه اسلامی را وطن خود پنداشته و درگرفتاری ها و مشکلات آن خود را شریک دانسته اند. یکی دیگر از بن مایه های شعر فارسی عصر مشروطه باستان گرایی است که بسیاری ازشعرا و منتقدان این دوره بدان پرداخته اند. این ها بر مبنای « وطن » به معنای باستان گرایی نگریسته اند؛ به همین دلیل مقوله ی باستان گرایی زیر مجموعه ی مبحث وطن گرایی و از مصادیق وطن دوستی و ملیّت گرایی شمرده می شود . باستان گرایی اغلب به عنوان یک اصطلاح ادبی به کار می رود و ناظر بر مباحث زبانی است؛ امّا درشعر عصر مشروطه حاکی از رویکردی دیگر درگرایش به ایران باستان است که عمدّتاً به معنای گرایش به ایران پیش از اسلام به کار رفته است. در روی کرد جدید شاعران عصر مشروطه به ایران باستان، جنبه های فکری و فرهنگی این گرایش بر جنبه های زبانی و بلاغی غالب بوده است . قراردادهای استعماری یکی از مظاهر حضور سلطه جویانه ی قدرت های استعماری بود که واکنش شدید شاعران این عصر را در بر داشت. در جریان عقد این قراردادها شاعران آزادی خواه و وطن دوست، زبان به انتقاد از استعمارگران گشودند و عاقدان آن قراردادها را به باد استهزا گرفتند و به سائقه ی حس میهن دوستی وملیّت گرایی مشهورترین چکامه های سیاسی عصر را سرودند. بنابراین ملیّت وملیّت گرایی با مفهوم جدیدی در آثار این شاعران مطرح گردید و یکی از اصلی ترین درون مایه های شعر فارسی عصر مشروطه شد. تجزیه و تحلیل جلوه های ملّی گرایی و انعکاس آن در آثار شاعران برجسته ی این دوره ما را با زوایا و عمق این مسأله به خوبی آشنا خواهد کرد . 3-1. اهداف تحقیق هدف این پژوهش بررسی جلوه های ملّی گرایی وحس وطن دوستی و نمودهای مختلف آن در شعر شاعران برجسته ی عصر مشروطه است تا از این رهگذر ملّی گرایی و گونه های شعر ملی در مفهوم جدید آن به خوبی کاویده و بررسی شود و بتوان از این طریق به نوع اندیشه های حاکم بر ذهنیّت شاعران عصر مشروطه پی برد و تصویری عینی از کار کرد آن شاعران درحوزه ی ملّی گرایی و جلوه های بارز آن با استناد به اشعار آن ها ارائه داد. 4-1. اهمّیّت و کاربرد نتایج تحقیق از آن جا که با ظهور انقلاب مشروطه تحوّل عظیمی در شعر شاعران و افکار و اندیشه های آنان ایجاد شد ، پرداختن به جلوه های ملّی گرایی در شعر شاعران برجسته ی عصر مشروطه ما را هرچه بیش تر با سبک و اندیشه های مطرح در شعر این دوره آشنا می کند و با بررسی این جلوه ها در واقــع مهم ترین جنـبه های ادبیّات عصـر مشروطه بررسی و شــناسانده می شـود و پژوهنـدگان و دوست داران ادبیّات را هرچه بیش تر با شعــــر این دوره آشنــــا خواهـــد کرد. از دیگرعلل اهمّیّت بررسی این موضوع می توان به موارد زیر اشاره کرد : - آشنایی با شاعران مبارزی که با قلم توانای خود توانستند به مبارزه با استبداد بپردازند. - الگوبرداری از شاعران ایثارگری که هستی خود را در راه اعتلای وطن از دست دادند. - آشنایی با ادبیّات متعهدّی که هدف آن متحدّ کردن مردم و رشد وتوسعه ی کشور است. - آشنایی با شکل گیری ادب سیاسی. 5-1. پیشینه علمی موضوع تحقیق درمــورد موضــوع مشــروطه و مشروطه خــواهی مطالب پراکنــده ای در کتب و مقالات مختــلف به رشــته تحــریر درآمده است؛ امّا در رابطــه با موضوع مورد تحقیق ما یعنی « جلوه های ملّی گرایی در آثار شاعران برجسته ی عصر مشروطه » رساله ، کتاب یا حتّی مقاله ای در دست نیست و اگرهست من از آن بی خبرم . 6-1. فرضیه ها یا سوال های تحقیق 1. نمود های مختلف ملّی گرایی در شعر شاعران عصر مشروطه کدام است ؟ 2. علل رویکرد شاعران عصر مشروطه به ملیّت و ملّی گرایی چه بوده است ؟ 3. آیا وطن در شعر این دوره، برجسته ترین درونمایه است؟ 7-1. شرح روش تحقیق این تحقیق را به شیوه ی کتابخانه ای انجام داده ایم. بدین ترتیب که بعد ازمطالعه ی منابع مرتبط و در دستر س و گردآوری اطّلاعات و فیش برداری نمودها، جلوه های ملّی گرایی از شاعران عصر مشروطه به ویژه شاعران برجسته و صاحب سبک این عصر استخراج کرده ایم ، سپس به تجزیه و تحلیل و مقایسه ی آن ها پرداخته ایم. در این پژوهش علاوه برشاعران برجسته ی عصر مشروطه، هر جا لازم بوده از سایر شاعران وطن دوست این برهه یاد شده ونمونه ی اشعار آن ها نیز در کنار شاعران برجسته آورده شده است. سعی نموده ایم نمونه های اشعار را از دیوان های معتبر این شاعران برگزینیم؛ اما با توجه به اختلاف دیوان ها و ضرورت استفاده از بعضی از نمونه های اشعار گاهی مجبور به استفاده از دو یا چند دیوان بوده ایم. علاوه بر دیوان شاعران جهت پر بار شدن این پژوهش کتاب ها و مقالات مرتبط را نیز مطالعه نموده ایم و از مطالب ارزنده ی آنها با ذکر منبع استفاده کرده ایم. 8-1. دلایل انتخابات موضوع و ضرورت و اهمّیّت انجام تحقیق تا کنون با این وسعت پایان نامــه ای دراین موضوع خاص « جلوه های ملّی گرایانه در شعرشاعران برجسته ی عصر مشروطه » نگارش نیافته است و همین انگیزه که سال ها نیز مطالعات جنبی ام را به سیـر در جلـوه های ملّی گرایانه ی شعر آن عصر مشغول داشته، نگارنده را برآن داشت تا با بهره گیری از این مطالعات پراکنــده وتحقیقات جدید و استفاده از محضر اساتید بزرگوارم این موضوع را برگزینم. در اهمّیّت انتخاب این موضوع همین بس که عصر مشروطه یکی از برهه های مهم شعر فارسی و دوره ی انتباه و بیداری مردم است وشعر این دوره بازتاب اوضاع اجتماعی آن است و از طریق شعر این دوره می توان به شناخت بیشتر جامعه پی برد و از آن جا که ملیّت و ملّی گرایی برجسته ترین درون مایه شعر این دوره است طبیعی است که هر تحقیقی در این باره واجد اهمّیّت است.گرچه تاکنون در خصوص مشروطیّت و نیز ملّی گرایی به صورت جداگانه تحقیقاتی(سیاسی یا تاریخی) انجام گرفته امّا تحقیقی که بتواند ربط این دو را (مشروطیت و ملی گرایی) با این شمول و گستردگی برقرار کند و به زوایای گوناگون موضوع بپردازد و از طرفی جنبه ی ادبی کار را مغفول نگذارد تاکنون صورت نگرفته است.