تحلیل کارکرد مرز بر ساختار فضایی شهرهای مرزی (نمونه موردی: استان آذربایجان غربی)

استان آذربایجان غربی با داشتن 890 کیلومتر مرز مشترک با کشورهای عراق، ترکیه و جمهوری آذربایجان و دارا بودن 13 شهر مرزی، بر اساس تقسیمات اداری ـ سیاسی سال 1385، از استان های مرزی و استراتژیکی کشور، محسوب می گردد. در این پژوهش، تأثیر کارکردهای مرزی به لحاظ امنیتی، اقتصادی و اجتماعی بر ساختار فضایی شهرهای مرزی استان آذربایجان غربی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است و از مدل های کمّی، نرم افزارهای رایانه ای و تحلیل آماری، برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. طبق بررسی های انجام شده، حدود 8/10 درصد از جمعیت شهری استان، در 13 شهر مرزی سکنی گزیده اند. در این پژوهش، حدود 77 شاخص اجتماعی، جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی ـ درمانی، زیربنایی، کالبدی و تأسیسات و تجهیزات برای تحلیل وضعیت ساختار فضایی شهرهای مرزی، استفاده شده و با بهره گیری از مدل تاپسیس و استفاده از روش وزن دهی آنتروپی شانون، سطوح توسعه در شهرهای مرزی استان آذربایجان غربی مشخص گردید. یافته های پژوهش نشان می دهد، از مجموع 13 شهر مرزی، شهرهای پیرانشهر، سردشت و اشنویه، با حدود 8/67 درصد جمعیت برخوردار، 5 شهر سیه چشمه، آواجیق، گردکشانه، تازه شهر و پلدشت، با حدود 7/18 درصد از جمعیت نیمه برخوردار و شهرهای میرآباد، سیلوانه، بازرگان، ربط و سرو، با حدود 5/13 درصد جمعیت، محروم هستند. تحلیل اثرات کارکردهای مرز بر 77 شاخص ساختار فضایی شهر، نشان می دهد بین کارکردهای امنیتی، اقتصادی و اجتماعی رابطه معنی دار وجود دارد. افزایش امنیت، وجود بازارچه های مرزی و مبادله واردات و صادرات کالا و ارتباطات اجتماعی بالا با عوامل مرزی، موجب بالا رفتن توسعه ساختار فضایی شهرهای مرزی شده است. مقایسه تطبیقی بین شهرهای مرزی و غیرمرزی نیز، بیانگر عدم تفاوت آشکاری در ساختار فضایی این شهرها است. دلیل اصلی این امر، شرایط جغرافیایی استان آذربایجان غربی است که فاصله بین شهرهای مرزی و غیرمرزی به لحاظ جغرافیایی، اندک است و کارکردهای مرز، تأثیرات خود را بر روی شهرهای غیرمرزی نیز، تحمیل می کنند. در مجموع می توان گفت، عدم توسعه یافتگی استان آذربایجان غربی در کل فضـای استان، شرایط تقریباً یکسانی دارند. در نهایت، با شناسـایی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها، به برنامه ریزی استراتژیک شهرهای مرزی پرداخته شده که برای 13 شهر مرزی، پنج نوع استراتژی برای نیل به پایداری، ارایه گردیده است.