تحلیل جایگاه خیال در زیبایی شناسی سهروردی

چکیده زیبایی و هنر از دیدگاه سهروردی با آنچه امروزه به عنوان استتیک مطرح است، تفاوت دارد؛ چرا که امروزه، این هنرها برای حظّ نفس و خوشایند حواس خلق شده اند. در حالی که از نظر شیخ اشراق پیوند زیبایی و هنر با معرفت و نیکی ایجاد " جذبه " می کند و هدایت از طریق چنین زیبایی ای خیر مطلق را به دنبال دارد. زیبایی از نظر سهروردی در قالب سه رویکرد مفهوم شناسی، وجود-شناسی و معرفت شناسی قابل بررسی به شرح ذیل می باشد. به لحاظ مفهوم شناسی، واژه زیبایی به حُسن تعبیر می شود که به جمال و کمال، توامان به یک پدید اشاره دارد، پس هر چه در نهایت کمال قرار دارد، زیباست. به لحاظ وجود شناسی، زیبایی امری عینی است که با عالم خارج منطبق می باشد. روابطی از جمله نورها، رنگ ها و شکل های مختلف (نمودهای عینی) منشأ درک و بروز احساس زیبایی می شود و به لحاظ معرفت شناسی، زیبایی، لذت ادراک و وصول کمال است که به واسطه عشق تجلی می کند و سبب حرکت می شود. الگوهای زیبایی شناسانه ای که سهروردی در ساختار حُسن و عشق معرفی می کند، به خیال باز می-گردد. با در نظر گرفتن خیال به عنوان یکی از عوالم چندگانه هستی( رویکرد هستی شناختی) و قوای انسانی( رویکرد معرفت شناختی)، و مظهر دانستن قوه متخیله برای صور خیالی در عالم خیال و وجود رابطه قهر و محبت میان مراتب مختلف هستی، بازتاب صور معلقه آن عالم در روح هنرمند را می تواند معیاری برای کشف ریشه های متعالی هنر اسلامی معرفی کند. بنابراین اگر عالم خیال نبود و یا اگر بود و صرفاً به مثابه حافظه و نیروی بایگانی، نقش ایفا می کرد، هیچ یک از انحاء هنر صورت نمی بست، هیچ اثر هنری شکل نمی گرفت و دیگر زبان دارای رمز و استعاره نبود و ادبیات شعری پدید نمی آمد. با مبنا قراردادن خیال به عنوان عالم هنر و هنرمندی، هنر، قوه خیال و عالم خیال با هم تعامل دارند. یعنی عالم خیال و شئون آن، جرقه های هنر را پدیدار می کند و قوه خیال به عنوان مظهر صور عالم خیالی شاهکارهای هنری را پدید می آورد. این مسئله می تواند تئوری نسبتاً کاملی در ایجاد واسطه میان زیبایی ناشی از شهود عرفانی و تماثیل هنری در جهان اسلام قرار گیرد و حلقه گمشده نقوش، تذهیب، معماری و آثار هنری متعالی و شگفت انگیز هنر اسلامی باشد. هنر متعالی در ساختار زیبایی شناسی سهروردی با هنری که گروهی به نام سنت گرا هنر قدسی تبیین می کنند، سازگار و قابل تطبیق است. کلید واژه ها: سهروردی، مفهوم شناسی، معرفت شناسی، هستی شناسی، قوه خیال، عالم خیال، عالم هنر و هنرمندی، رمز، هنر مقدس