بررسی سنت نگارش هیئت در دوران اسلامی به همراه تصحیح، ترجمه، شرح و پژوهش تطبیقی رساله منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک، نوشته بهاءالدین خرقی

آثار هیئت از مهم ترین آثار نجومی نوشته شده در دوران اسلامی هستند. بسیاریِ این آثار، همچنین مشابهت موضوعاتی که در آنها عنوان می شود دلیلی بر این مدعاست که می توان آنها را در قالب یک سنت نگارشی از دیگر آثار نجوم متمایز کرد. هر چند درباره اینکه هیئت نویسی از چه زمانی نزد دانشمندان اسلامی آغاز شده است نمی توان به طور قطع سخن گفت اما با تکیه بر دو اثر گیهان شناخت نوشته قطان مروزی (به زبان فارسی) که احتمالاً در 498ق نوشته شده است و منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشته عبدالجبار خرقی (به زبان عربی) که در سال های 526-527ق نوشته شده است می توان گفت آغاز نگارش کتاب های جامعِ هیئت از همین دوران است. از میان این دو کتاب اثر خرقی نمونه ای از یک کتاب جامع در هیئت است که تا کنون تحقیق جامعی در باره آن انجام نشده است و محققان در باره نام و نسب نویسنده آن نیز به اشتباه رفته اند. در رساله حاضر تلاش شده است با عرضه شواهدی بر اساس آثار زندگی نامه ایِ معاصر عبدالجبار خرقی تمایز او از شخص دیگری با نام شمس الدین ابوبکر خرقی که محققان او را مولف منتهی الإدراک دانسته اند مشخص شود، همچنین دلایل صحت انتساب این اثر به عبدالجبار خرقی بررسی شده است. در ادامه با بررسی سنت نگارش هیئت در دوران اسلامی و مشخص کردن پیشینه و منابع آثار هیئت جایگاه این اثر در میان آثار هیئت متعددی که در دوران اسلامی نوشته شده اند مشخص شده است و دلایلی بر جامعیت این کتاب اقامه شده است. سپس در بررسی ساختار کتاب منتهی الإدراک تلاش شده است عمده مطالبی که عبدالجبار خرقی در این کتاب به آنها توجه کرده است بررسی شوند و منابع آنها تا حد امکان شناخته شود. علاوه بر این، مطالب موجود در کتاب با دیگر آثار هیئت مقایسه شده اند تا جایگاه آن در میان این آثار و تأثیر آن بر آثار هیئتی که پس از آن نوشته شده اند روشن شود. در پایان تمام این اثر با استفاده از همه نسخه های شناخته شده ای که از این کتاب در کتابخانه های مختلف دنیا وجود دارد تصحیح شده است. این نسخه ها که بیشتر آنها با فاصله کمی از زمان مولف نوشته شده اند به ترتیبی که در تصحیح رساله استفاده شده اند عبارتند از نسخه های شماره 6413 و 6414 کتابخانه مجلس شورای اسلامی تهران، نسخه شماره 5669 کتابخانه برلین، نسخه شماره 2499 کتابخانه ملی پاریس، نسخه شماره 111 کتابخانه تیمور ریاضه قاهره و نسخه شماره 110 کتابخانه پالاتینی فلورانس. در این تصحیح سعی شده است تا متنی پیراسته از کتاب منتهی الإدراک در اختیار قرار گیرد. در بخش پایانی این رساله منتهی الإدراک به زبان فارسی ترجمه شده است.