اثر تنش کمبود آب بر صفات فیزیولوژیک، عملکرد دانه و اجزای عملکرد ژنوتیپ های بومی و اصلاح شده برنج (oryza sativa l.)

عملکرد دانه، اجزای عملکرد و صفات کیفی ژنوتیپ های بومی و اصلاح شده برنج آزمایشی در بهار و تابستان سال 1390 در مزرعه موسسه تحقیقات برنج کشور (رشت) روی 15 ژنوتیپ (هاشمی، علی کاظمی، سنگ جو، درفک، ساحل، سپیدرود، خزر، فجر، دیلم، sa13، 831، 841، ندا، 203 و 416) اجرا شد. آزمایش به صورت مرکب در دو قطعه زمین مجزا بدون تنش (آبیاری کامل از ابتدا تا انتهای دوره رشد گیاه) و تحت تنش کمبود آب (آبیاری کامل تا انتهای مرحله پنجه دهی و قطع آبیاری از مرحله آغازش خوشه تا انتهای دوره رشد گیاه)، با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انجام گرفت. نتایج نشان داد که در شرایط تنش بیشترین کاهش عملکرد دانه (6/87 و 3/80 درصد)، تعداد دانه پر (6/61 و 9/53 درصد) و درصد باروری خوشه چه (3/53 و 9/61 درصد) در ارقام هاشمی و خزر و کمترین کاهش این صفات در لاین 831 (1/9، 7/2 و 5/6 درصد) صورت گرفت. افزایش 4 تا 6 برابری تعداد خوشه چه غیر بارور و 4 تا 7 برابری فراوانی خوشه چه غیر بارور در طول خوشه در ارقام بومی علی کاظمی، سنگ جو و هاشمی و کمترین افزایش این صفات (9/19 و 7/22 درصدی) در رقم سپیدرود ثبت شد و ارقام سنگ جو و علی کاظمی نیز نسبت به سایر ژنوتیپ ها، کاهش بیشتری (9/11 و 6/11 درصد) در وزن هزار دانه در شرایط تنش داشتند. افزایش 0/11 تا 3/112 درصدی برنج خرد و کاهش 3/2 تا 6/17 درصدی برنج سالم (به ترتیب در لاین sa13 و رقم دیلم) طی تنش ثبت شد. تنش کمبود آب باعث کاهش 5/23 تا 8/52 درصدی هدایت روزنه ای، افزایش 4/2 تا 0/7 درصدی دمای سایه انداز و کاهش 5/20 تا 8/61 درصدی اختلاف دمای سایه انداز با دمای محیط شد. تنش کمبود آب باعث کاهش محتوای آمیلوز دانه، درجه حرارت ژلاتینی شدن و قوام ژل (به ویژه در ارقام اصلاح شده) گردید. به دلیل همبستگی مثبت، معنی دار و بالای شاخص هایgmp ،mp و sti با عملکرد دانه در هر دو محیط، به نظر می رسد که استفاده از این شاخص ها می تواند به گزینش ارقام متحمل در شرایط کمبود آب کمک کند. بر اساس این سه شاخص از ارقام بومی و اصلاح شده به ترتیب علی کاظمی و ندا متحمل به تنش بودند. رقم ندا بالاترین میزان شاخص تحمل به تنش را دارا بود و عملکرد دانه این رقم در هر دو محیط نیز بالا بود. تجزیه ای خوشه ای بر اساس این سه شاخص، ژنوتیپ های مورد مطالعه را به سه گروه تفکیک کرد. ارقام بومی و رقم خزر در یک گروه، ندا، درفک، ساحل، 831، 416 و 203 در گروه دیگر قرار گرفتند. به نظر می رسد که ژنوتیپ های برنج با تنظیم هدایت روزنه ای و به دنبال آن دمای سایه انداز از طریق حفظ وضعیت آبی گیاه به تنش کمبود آب تحمل نشان می دهند.