آشنایی زدایی زبانی در برگزیده آثار داستان نویسان معاصر

نظریه آشنایی‏زدایی در ادبیات که از نظریه‏های مهم مطرح‏شده در زبان‏شناسی و نقد ادبی است، سطوح مختلف یک اثر ادبی را در برمی‏گیرد. آشنایی‏زدایی در سطح زبان، با در هم شکستن مرزهای زبان هنجار و نیز فرارفتن از زبان ادبی مألوف و آشنا، زبان را در مرکز توجه قرار می‏دهد. زبان‏شناسان بر مبنای این نظریه، زبان ادبی را تعریف و شگردها و روش‏های آن را تبیین نموده‏اند؛ اما تعاریف و طبقه‏بندی‏های ارائه شده کامل و جامع نیست و نیاز به بازنگری و تجدید نظر دارد. در این رساله، در صدد هستیم جایگاه آشنایی‏زدایی در سطح زبان را در قلمرو داستان، به عنوان بخشی از ادبیات معاصر، مورد بررسی و تأمل قرار دهیم و از سویی، با از نظر گذراندن مصادیق این مقوله در برخی داستان‏های معاصر، اثبات کنیم که زبان ادبی از رهگذر مقوله آشنایی‏زدایی و به تبع آن برجسته‏سازی، به طور دقیق تعریف نشده و نیز، بسیاری شیوه‏ها و شگردها برای آشنایی‏زدایی وجود دارد که از نظر دور مانده است. بدین منظور، با انتخاب ده تن از نویسندگان، زبان یک یا دو اثر از هر یک را مورد بررسی قرار داده، انواع آشنایی‏زدایی‏های زبانی را ـ چه آشنایی‏زدایی از زبان ادبی پیش از هر اثر و چه آشنایی‏زدایی از زبان هنجار و در اشکال متعارف و خلاقانه ـ با ارائه نمونه استخراج و طبقه‏بندی کردیم. با بررسی این آثار، به این امر دست یافتیم که آشنایی‏زدایی و خلاقیت در سطوح مختلف زبان، به عنوان یکی از اهداف نویسندگان، نه تنها کمرنگ نشده، بلکه، روز به روز بر ارزش آن افزوده می‏شود و به جرأت می‏توان ادعا کرد ادبیات امروز با آن تعریف می‏شود. از بین نویسندگان برگزیده در این رساله، شمار بالایی به این مقوله در زبان داستانی خود توجه زیادی نشان داده و برخی حتی، بدان به منزله هدف اصلی در داستان‏نویسی نگریسته‏اند. با تأمل بر مصادیق آشنایی‏زدایی در زبان سخنوران، این مطلب به اثبات می‏رسد که زبان ادبی، به عنوان زبانی که به جای انتقال پیام نشانه‏های خود را در معرض نظر می‏گذارد، نه تنها با آشنایی‏زدایی از زبان هنجار، بلکه از طریق تحول و دگرگونی در زبان آشنایی‏زدوده پیش از خود آفریده می‏شود و صرفاً به کار بردن تشبیه و استعاره و دیگر انواع برجسته‏سازی زبان هنجار، بدون تکاپوی ذهنی و ابداع نویسنده در آن، زبان را از ارزش هنری عاری می‏سازد. همچنین، ارائه مصادیق گوناگون و بسیار در این پژوهش، گواه بر این نکته است که امکانات زبانی بی‏شماری برای بیان تازه و ادبی، در اختیار سخنوران قرار دارد. بنابراین، شیوه‏های آشنایی‏زدایی و آفرینش زبان ادبی فراتر از آن چیزی است که تا کنون برشمرده‏اند و این رساله با توجه به محدودیت در بررسی زبان همه آثار داستانی، اندکی از بسیار را ارائه داده است.