ساز و کارهای بینامتنی درگفتمان شعری جاهلی؛ مطالعه موردی عدیّ بن زید العبادی

با کنکاش خاستگاه مفهوم بینامتنیت در نقد غربی در می یابیم که این اصطلاح ریشه در تئوری های زبانی غربی مانند دیدگاههای سوسور، فرمالیسم های روسی، منطق گفتگویی باختین درباره رابطه گفتمان خویشتن با گفتمان دیگری، دعوت به گشودگی متن در مکتب نشانه شناسی دارد که منجر به ظهور مفهوم بینامتنی به دست ژولیا کریستیفا شد. کریستیفا بینامتنیت را تأثیرپذیری متون از همدیگر به وسیله تداخل میان گفتارهای متعدد میدانست ولی درپایان از این اصطلاح عقب نشینی کرد و اصطلاح «انتقال» را برگزید. پژوهشگران غربی از نظریه بینامتنی کریستیفا استقبال نمودند واین مفهوم چنان گستردگی یافت که همه فنون انسانی ازجمله نقاشی، سینما، موسیقی وغیره را در برگرفت. اصطلاح بینامتنی از غرب به نقد عربی معاصر راه یافت وگروهی از منتقدین عرب بدان اهتمام ورزیده و کوشیدند که بین این نظریه و نقد قدیم عربی پیوند معناداری برقرار نمایند؛ درحالیکه بینامتنیت با همه معانی مرسوم خود در نقد غربی مطابقت چندانی با مفاهیم نقد کهن عربی ندارد. برداشت نادرست منتقدین معاصر عرب از نظریه بینامتنیت، باعث پیدایش اشکالات متعددی در پژوهش های بینامتنی معاصر عربی شده است. به مصداق تطبیق عملی از مفهوم بینامتنیت برای بررسی ساز وکارهای بینامتنی در گفتمان شعری جاهلی به ویژه اشعار عدی بن زید العبادی، این پژوهش از روش های نقدی متعددی بهره جسته است. از آن جمله؛ روش تاریخی برای تبیین نقش محیط پیرامون شاعر در مفاهیم شعری، روش تحلیلی- توصیفی به منظور کشف بینامتنی های مختلف شعری می باشد. در نتیجه این پژوهش نشان می دهد که گفتمان شعری عدی بن زید العبادی بر یک خط معنایی واحد جریان نیافته است؛ بلکه بنابر ساز و کارهای بینامتنی، منابع مختلفی در ساختار اشعار وی تبلور یافته، بطوریکه درمی یابیم این اشعار از منابع مختلفی مانند تاریخ، افسانه، دین، شعر قدیم، ومیراث تمدنی عرب سرچشمه می گیرد. به عنوان مثال میراث دینی دارای بینامتنی های قوی و پررنگی در قصائد عدی بن زید العبادی است، هرچند حکایت از دینداری به معنای عمیق و اطاعت کامل از فرامین آن ندارد؛ چرا که این گفتمان شعری گاهی با افسانه هایی مانند بدبینی از پرنده کلاغ یا تصویر غول در اذهان عرب جاهلی در می آمیزد. موضوعات و انواع بینامتنی در گفتمان شعری عدی بن زید العبادی متفاوت است؛ مثلا بینامتنی با شعر عربی قدیم یکی از ساز وکارهایی شاعر برای باروری اشعارش بوده و گاهی از بینامتنی تاریخی برای تقویت معانی شعری خود وبیان سیه روزی که به دست دشمنانش بدان دچار شد بهره می جوید. وگاهی بینامتنی وی به بیان آداب ورسوم تمدّن قدیم عرب جاهلی می پردازد. همچنین در اشعار وی بینامتنی های روشنی از تمدّن ساسانی وجود دارد که نتیجه تاثیرپذیری شاعر از محیط فرهنگی پیرامون خود بوده است. بنابرآنچه گذشت اشعار عدی بن زید العبادی از بُعد بینامتنی قابل توجه می باشند که گستردگی علم وآگاهی شاعر نقش برجسته ای در ساختار این بینامتنی ها داشته است.