فرایند تبدیل در زبان فارسی: رویکردی نقشی-متنی

تبدیل از فرایندهای واژه سازی است که طبقه ی واژگانی واژه های موجود در واژگان را تغییر می دهد بدون اینکه تغییری در صورت واژه ایجاد کند (والرا، 2006: 172). این فرایند در زبان فارسی فرایندی زایاست و مصادیق فراوانیی از این فرایند در زبان فارسی دیده می شود (طباطبایی، 1385). با بررسی داده های مستخرج از پایگاه پیکره زبان فارسی (بیجن خان و همکاران، 2011)، این فرایند در تبدیل مقولات زیر در زبان فارسی شناسایی شد: 1. تبدیل اسم و صفت به فعل مثل: آغازیدن، خشکیدن و امثال آن. 2. تبدیل فعل به اسم وصفت مثل: گشت، رسید و جز آن 3. تبدیل صفت به اسم و اسم به صفت مثل: عاقلان، آبی ها و مثل آن فرایند تبدیل در زبان فارسی از دوره ی باستان زایا بوده است و در زبان فارسی باستان ریشه های فعلی به صورت اسم و صفت به کار می رفته اند. در زبان فارسی از نظر رده شناختی دو نوع فرایند تبدیل دیده می شود، در تبدیل صفت به اسم تبدیل واژه به واژه و در تبدیل اسم و صفت به فعل تبدیل واژه به ستاک و در تبدیل فعل به اسم تبدیل ستاک به واژه وجود دارد،که در جریان آن اسم و صفت به ستاک فعلی تبدیل می شود. نظریه نقشی-متنی (هنگولد و مکنزی، 2008) چارچوب نظری این رساله است. نظریه ی نقشی- متنی نظریه ای نقش گراست که به مسائل صوری زبان توجه ویژه ای دارد. در چارچوب این نظریه فرایند تبدیل از بافت و کاربرد زبان آغاز می شود و گوینده با توجه به شریط بافت و اطلاعات در دسترس مخاطب مقوله واژگانی واژه های زبان را مشخص می کند (گارسیا ولاسکو، 2009). دیگر نظریه مورد استفاده در این رساله نظریه بازفهرست لیبر (2004) است، و فرایندهای معنایی مجاز و استعاره زیربنای این فرایند دانسته شده اند. فرایند تبدیل فرایندی زایا و خلاق ات که طی این فرایند گوینده با توجه به بافت و در نظر گرفتن شرایط مکالمه و اطلاعات دانش نامه ای مخاطب دست به انجام واژه سازی با این فرایند می زند. بدین منظور، ابتدا به کمک فرایند معنایی مجاز یا استعاره، عنصری از یک طرح واره را به انتخاب خود برجسته کرده و در کانون توجه قرار می دهد سپس با استفاده از «بازفهرست» کردن واژه موجود در واژگان را از طبقه منعطف انتخاب می کند و واژه انتخابی را با معنای جدید و البته با مقوله جدید دوباره در یک مقوله واژگان بازفهرست می کند، مثلاً یک فعل به صورت اسم و یا یک اسم را به صورت فعل بازفهرست می شود. در مرحله بعد گوینده با انتخاب قالب صرفی-نحوی مناسب موجود در زبان، جمله خود را می سازد. گوینده سعی می کند که با قرار دادن سرنخ های موجود در بافت، به مخاطب کمک کند تا معنای واژه تبدیلی را تحلیل و درک کند. در صورتی که مخاطب نتواند این معنا را درک کند، فرایند ناقص می ماند. مخاطب با استفاده از بافت و دانش جهانی خود درباره طرح واره ها واژه تبدیلی را رمزگشایی می کند. زبان شناسان فرایند تبدیل را با توجه به ثبت واژه های ساخته شده از این فرایند در واژگان، به دو دسته ی فرایند تبدیل واژگانی شده و فرایند تبدیل بافتی تقسیم کرده اند. در نوع اول واژه های ساخته شده در واژگان ثبت می شوند و واژه های تبدیلی در نوع دوم تنها به صورت گاه واژه به کار می روند و در واژگان ثبت نمی شوند. با توجه به اینکه این فرایند در گونه های گفتاری و نوشتاری رسمی زبان فارسی کمتر دیده می شود، صد مورد از این فرایند در دیوان اشعار طرزی افشار، شاعر عصر صفوی ، انتخاب و از نظر بافتی بررسی شد. این نوواژه ها رویکرد نظریه ی متنی-نقشی به فرایند تبدیل را تائید می کنند. بر اساس این نظریه، اهل زبان می توانند با توجه به بافت زبانی و غیر زبانی، و با فراهم آوردن اطلاعات لازم برای درک مخاطب ، مقوله ی واژگانی واژه ها را تغییر دهند. تحلیل این افعال از نظر معنایی نشان می دهد که این افعال از طریق برجسته سازی یکی از عناصر حاضر در طرح واره رویداد از طریق مجاز ساخته می شوند. تنوع و گوناگونی معنایی افعال تبدیلی نشان می دهد که در زبان فارسی می توان هر اسم یا صفتی را به فعل تبدیل کرد و در این زمینه هیچ گونه محدودیتی وجود ندارد. امکان تبدیل به صورت بالقوه برای تمامی مقوله های واژگانی در زبان فارسی وجود دارد. تنها نکته مهم این است که معنای این نوواژه ها تنها از طریق بافت درک می شود و درک معنای برخی از این افعال تبدیلی بدون داشتن سرنخ های بافتی ممکن نیست.