بررسی رابطه تجربه عرفانی و تصویر

در این رساله که باهدف بررسی رابطه میان تصویر و تجربه عرفانی، سرشت نوشتار صوفیانه از این منظر و نقش فردیت عارف در تصویر این تجربیات تدوین شده است، پس از ذکر کلیات و مقدماتی درباره تجربه عرفانی و تصویر خیال، متون نثر صوفیه را از منظر تصویرپردازی در دو رده متون گفتمانی و اخلاق مورد بررسی قرار داده ایم. اگرچه بنابر بررسی های انجام شده نمی توان برخی از این متون را صددرصد در رده آثار گفتمانی یا خلاق جای داد. آنچه از این بررسی، حاصل شده، آن است که تصویرهای بلاغی در آثار هر دو رده، هر چند متفاوت از دیگری، به چشم می خورد. از جمله این تفاوت هاست : 1) تفاوت در محتوای تصویرها، به این معنا که از آنجا که تصویرهای بکار رفته در متون گفتمانی از سنت نوشتاری صوفیه پیروی می کنند، می توان آنها را ماقبلی نامید، این در حالی است که محتوای تصویرها در متون خلاق که بر اساس تجربیات شخصی شکل می گیرند، اغلب مابعدی اند و برای نخستین بار مطرح می شوند. 2) تفاوت دیگر در کارکرد این تصویرها، است، به این ترتیب که تصویر در متون گفتمانی که با قصد واندیشه از پیش مشخص تدوین می شوند، اغلب در خدمت ایده های مولف و تثبیت کننده آنهاست. در حالی که تصویرها در متون رده دوم، دارای کارکرد انگیزشی و احساسی هستند و مولف آنها را به منظور انتقال بار احساسی و عاطفی ناشی از تجربه اش بکار می گیرد. 3) تفاوت سوم در میزان خیال انگیزی تصویرها قابل بررسی است، به عبارت دیگر، تصویر ها در متون گفتمانی، نسبت به متون خلاق، از عمق تخیل کمتری برخوردارند و درک و دریافت آنها، مستلزم تلاش ذهنی چندانی از سوی مخاطب نیست. درباره خاستگاه این تصویرها، نکته قابل ذکر آن که، از آنجا که آثار هر دو رده در درون سنت تصوف شکل گرفته اند و از تاثیر آن برکنار نیستند، در بررسی ها، تاثیر مطالعه و تعمق در متون صوفیه را در اقتباس تصویرها، بیشتر از عوامل دیگر می یابیم، علاوه بر آن از حضور عناصر مربوط به قرآن و حدیث و سنت ادب تغزلی و حماسی نیز نمی توان چشم پوشید. نکته پایانی آن که اگر چه نمی توان کاربرد صور بلاغی را مختص متون یک رده دانست، اما نکاتی در این میان حائز اهمیت است که دو رده مذکور را از هم متمایز می سازد. نخست مولف اثر و قصد وی از نگارش اثر است و دیگر کارکرد و بسامد تصویرهای بکار رفته در آنهاست.