مبانی، آثار و احکام تقصیر در فقه و حقوق موضوعه

یکی از اسباب مسوولیت و ضمان در فقه اسلامی و حقوق موضوعه، در کنار اتلاف، تسبیب، ضمانید، غصب، غرور و...، تقصیر است. تقصیر عبارت است از فعلی که نمی بایست انجام شود، یا ترک عملی که می بایست انجام شود. هر نوع فعل متعارف، خواه برخلاف قوانین و مقررات موجود انجام شده باشد، خواه مقررات قانونی را نقض نکرده باشد، لیکن برخلاف مقررات عرفی باشد، تقصیر محسوب می شود و در صورت زیان بار بودن موجب مسوولیت فاعل آن فعل می گردد. ازجمله مصادیق تقصیر، تعدی، تفریط، بی احتیاطی، بی مبالاتی، اهمال، غفلت، مسامحه، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی است. به طورکلی تشخیص تفریط، غفلت، بی مبالاتی، اهمال، مسامحه و ... بر عهده عرف است. به عبارتی ضابطه تقصیر ازنظر فقه چیزی جز تعدی عرفی نیست که گاهی از آن با تعبیر تعدی یا تفریط، ترک تحفظ و ... یاد می شود. تقصیر به اعتبارات مختلف در دسته های خاص قرار می گیرد. تقسیم به اعتبار شدت و ضعف (تقصیر سبک و سنگین)، به اعتبار تعلق به صنف و حرفه، به اعتبار این که تعهد قانونی یا قراردادی زیر پا گذاشته شده، به اعتبار تأثیر قصد مرتکب (عمدی و غیرعمدی) و... عناصر تشکیل دهنده تقصیر عبارت اند از: 1. عنصر مادی که فعل یا ترک فعل است که با وصف غیرقانونی بودن به معنای وسیع کلمه مسوولیت ایجاد می کند. 2. عنصر معنوی که همان اراده و تمیز است که مطابق نظریه ی شخصی بودن تقصیر، افراد فاقد تمییز و درک، مسئول واقع نمی شوند، ولی مطابق نظریه نوعی بودن تقصیر، عمل فاعل زیان را با رفتار انسان متعارف می سنجند و بدین سان نقش اراده و تمیز در مسوولیت متجلی و آشکار می شود. 3. عنصر قانونی تجاوز از قانون به معنای عام. شرایط تحقق تقصیر عبارت اند از: 1. وقوع رفتار نادرست زیان بار 2. توجه به جنبه عینی و خارجی رفتار نادرست. در مسوولیت مبتنی بر تقصیر، اثبات تقصیر فاعل زیان شرط تحقق مسوولیت است؛ مگر این که قانون گذار بنا بر مصالحی تقصیر او را مفروض انگاشته باشد. هرگاه تقصیر شخص ثالث تنها سبب ورود زیان باشد، خواه حالت قوه قاهره باشد، خواه فاقد اوصاف قوه قاهره باشد، به حکم منطق و عدالت مسئول است و خوانده دعوا از مسوولیت معاف می شود، زیرا هیچ گونه تقصیری مرتکب نشده است. تقصیر زیان دیده، همانند تقصیر شخص ثالث است؛ بنابراین اگر اوصاف قوه قاهره را به خود اختصاص دهد، خوانده دعوی از میزان خسارت معاف می شود... تقصیر در اعمال و وظایف شرعی؛ علاوه بر آنکه موجب استحقاق عقاب می گردد، در مواردی ضمان را نیز به دنبال دارد. کلمات کلیدی: تقصیر، تسبیب، ضمانید، فاعل زیان، شخص ثالث، زیان دیده.