فضائل نگاری امام علی(ع) و خلفا در سه قرن نخست هجری

فضائل نگاری صحابه، به ویژه فضائل خلفای نخستین به عنوان شاخه ای مهم از حدیث نگاری همواره مورد توجه نگارندگان مسلمان – شیعه و سنی- و همواره محل بحث و جدل این دو گروه بوده است. منازعاتی که تا عصر حاضر نیز ادامه دارد. درک و دریافت جریان شکل گیری، تدوین و دگرگونی این فضائل در سه قرن اول هجری با استفاده از منابع اصیل، می تواند به این سوال پاسخ گوید که آن چه امروز به عنوان فضائل خلفا می شناسیم در قرن اول تا سوم چه جایگاهی داشته ، در طول این سه قرن چه تغییراتی به خود دیده و موضع گیری ها و برداشت های متاخر از فضائل خلفا تا چه میزان ریشه در قرون اولیه دارد؟ جریان شکل گیری آثار مربوط به فضائل، هم چون بسیاری از جریان های نگارشی، از فضای سیاسی دوران پس از پیامبر(ص)، و نیز منازعات و درگیرهای میان علما در قرون اولیه هجری بر سر اثبات برتری ابوبکر یا علی(ع)، و نیز برتری نوبتی سه خلیفه نخست، تاثیر پذیرفته است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای بدین نتیجه دست یافته که روند فضائل نویسی در این سه قرن هم از نظر تعداد فضائل و هم نوع، محتوا و کیفیت آن تغییرات بسیاری به خود دیده و نیز تاثیر مستقیمی از فضای سیاسی قرون نخست پذیرفته است، به طوری که رشد آن- به ویژه از نظر کمی-را نمی توان بدون در نظر گرفتن مناقشات جانشینی پیامبر(ص) و اختلاف بر سر برتری خلفا، مورد بررسی قرار داد. در این زمینه، ایجاد رقابت میان خلفا با امام علی (ع) که شمار فضائل مسلم او در منابع کهن و به اعتراف کسانی چون احمد بن حنبل بسیار بیش از خلفا بوده، یکی از مسائل مهم در دامن زدن به جعل و گسترش روایات فضائل مربوط به رقبا بوده است. تدوین فضائل در ابتدا توسط سیره نگاران، مورخان و محدثان بدون ارائه تعریفی که ملاک انتخاب ایشان را روشن سازد و به صورت مکتوبات غیر مستقل آغاز شده است. اما به تدریج و بر اساس نیاز، به سمت مدون شدن و ترتیب یافتن و تلاش برای دستیابی به هویت مستقل، حرکت نموده و در قرن سوم توسط معتزلی ها با ارائه تعریف علمی و تحلیل عقلی به مرحله جدیدی قدم گذاشته است. دست آورد عمده آن در این قرن نزدیک شدن هر چه بیشتر فضائل، در فرم و محتوا، به مکارم اخلاق است.