مبانی نظری دانش زبان در احصاءالعلوم، دانشنامه علایی و الکتاب

چکیده در این رساله، گزیده ای از سه اثر تاریخی شامل: احصاءالعلوم ابونصر فارابی، دانشنامه علایی ابن سینا، و الکتاب سیبویه مورد تجزیه وتحلیل مفهومی قرار می گیرد. بخش های برگزیده از این آثار به ترتیب عبارت اند از: فصل های اول و دوم از احصاءالعلوم، مبحث دانش لفظ مفرد از منطق دانشنامه علایی، و شش فصل نخست از الکتاب. در این پژوهش، بررسی سیر تحوّل مطالعه زبان در این آثارِ تاریخی مورد نظر نیست، بلکه هدف دستیابی به مجموعه ای از مولفه ها، ابزارها، و الگوهای توصیف زبان است که بتواند مبانی نظری مطالعه زبان یا سنّت فکری موجود در این زمینه را، که در این آثار مستتر است، توضیح دهد. این پژوهش شامل سه بخش است: در بخش اول، دو فصل از ابتدای احصاءالعلوم مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد. ابونصر فارابی در این اثر به دسته بندی دانش ها می پردازد. در این دسته بندی مطالعه دانش زبان و بخش های آن نخستین دانشی است که معرفی می شود. پس از آن، دانش منطق قرار می گیرد که با مبحث اصول مشترک (همگانی های) زبان آغاز می شود. بررسی احصاءالعلوم نشان می دهد که ازنظر ابونصر فارابی همگانی های زبان، هم مقدمات منطق بوده است و هم بخشی از دانش زبان. در بخش دوم، به منظور آگاهی از مفاهیمی که در سرآغاز رساله های منطقی همین دوران (یعنی قرن های نخست هجری)، به عنوان اصول مشترک زبان معرفی می شده است، بخشی از منطق دانشنامه علایی مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد. در این بررسی، برخی از اصول مشترک زبانیِ مطرح شده در دانشنامه علایی بازگو می شود. در این بخش همچنین، خلاصه ای از نظریات ابن سینا پیرامون عالم خیال، که در دانشنامه علایی در شرح همگانی های معناشناسی قابل بررسی است، ارائه می شود. پس از این دو بخش، که تا حدودی فضای فکری و رویکردهای نظری قرن های نخست هجری را پیرامون مطالعه دانش زبان شرح می دهد، در بخش سوم، شش فصل نخست الکتاب (از مجموع هفت فصل ابتدای اثر، که مجموعاً رساله نامیده شده) بررسی می شود. در این بررسی، نخست، متن عربی این شش فصل به فارسی ترجمه می شود؛ پس از آن، متن اثر مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد و الگوهای توصیفی و مولفه های نظری آن با تمرکز بر اصطلاحات فنّی متن شرح داده می شود. در تجزیه وتحلیل متن الکتاب، از مولفه های نظری ارائه شده در دو بخش پیش (منظور بخش های مربوط به بررسی احصاءالعلوم و دانشنامه علایی) استفاده میشود. علاوه بر آن، از ابزارهای نظری دستور نقش گرای نظام مند هلیدی و دستور زایشی چامسکی در ارائه تجزیهوتحلیل ها استفاده می شود. در برخی از مباحث نیز با رویکردی تطبیقی مقایسه هایی میان مبانی نظری الکتاب و نظریات مذکور (هم سنّتی و هم معاصر) انجام می-شود. در این بخش همچنین، ارتباط الکتاب با فلسفه های کهن ایرانی مورد ارزیابی قرار می-گیرد.