چکیده اهداف این پژوهش که عنوان بررسی تحلیلی ساختار اقتصادی آل بویه( 322- 447ق.)، دارد و به دلیل ماهیت تاریخی، براساس مطالعه اسنادی و کتابخانه ای و متکی بر تحلیل متون و نیز شواهد بر جای مانده از آثار باقیه نظیر سکه ها نوشته شده است عبارتند از: 1- تبیین ساختار اقتصادی حکومت و وضع معیشت مردم در دوره آل بویه. 2-تحلیل نقش ضرورت های اقتصادی بر سیاست های راهبردی حکومت آل بویه‎. 3- میزان تأثیرگذاری و تأثیر پذیری نهاد اقتصاد از نهاد حکومت یا سیاست. 4-تحلیل نقش ساخت اقتصادی در تداوم و اضمحلال دولت آل بویه. دولت آل بویه همزمان با تجزیه خلافت عباسیان و بر آمدن حکومت های نظامی توسط سه برادر دیلمی در ابتدای سده چهارم در شیراز بنیان گرفت و در حرکتی تدریجی بیشتر سرزمین های ایرانی مرکز، غرب، جنوب غربی و عراق و خلافت را در نظارت خود گرفت. سلطه بر ایالت های زرخیز نقاط مرکزی جهان اسلام مانند جبال، فارس، کرمان، خوزستان و بین النهرین تا شمال عراق و شهرهای پرجمعیت و آباد ری، اصفهان، شیراز، همدان، اهواز، شوشتر، سیراف، بصره، و بغداد که پیشرفت های قابل توجه علمی، صنعتی، کشاورزی داشتند و راه های بازرگانی شرق به غرب و شمال به جنوب مانند جاده ابریشم از آنان می گذشت، در زمانی که تمدن اسلامی به اوج می رسید، به آنان امکان داد که به ویژه به وابستگی اقتصادی و اداره این مناطق از سوی عباسیان پایان دهند. این حکومت سه امیر نشین داشت که ابتدا با یکدیگر در ارتباط و همکاری بودند. ساختار اقتصادی آن با توجه به بنیه طبیعی و انسانی مناطق بالا و بر اساس مازاد درآمدی که به مانند همه جوامع سنّتی در درجه اول از راه کشاورزی به دست می آمد شکل گرفت. اما دامداری، صنعت و معدن و به ویژه بازرگانی نیز در ساخت اقتصاد آن سهم اساسی داشت و اهمیتی که برخی از امیران و وزیران به کشاورزی، شهرسازی، نظام چاپار و امنیت دادند، درآمد دولت از بخش هایی بازرگانی را بالا برد. در قلمرو بوییان مردمانی با آیین های گوناگون زندگی می-کردند که تصمیم های اقتصادی دولت و نیز دستورات و باورهای مذهبی خود آنان بر شیوه معیشت شان تأثیر داشت. شاخص های رشد یا پسرفت مانند سکه ها، آبیاری، اقطاع و شهرسازی به طور ویژه مورد تأکید قرار داده ایم. چون اقتدار سیاسی بوییان بر نظامیان استوار بود، دخالت نظامیان در امور اقتصادی و به ویژه از طریق اقطاعات گسترده شد و گاه اثر منفی به جای گذاشت. نامتجانس بودن سپاه، وجود سه مرکز قدرت و موازی-کاری، رقابت های خانوادگی و افزایش ناامنی ها و ظهور حکومت های رقیب غزنوی و سلجوقی، برآمدن نیروهای تجزیه طلب در فارس و عراق در نیمه دوم حکومت آنان و سلطه فاطمیان بر مصر که تغییر مسیرهای دریایی از خلیج فارس به دریای احمر را در پی داشت؛ از مهمترین دلایل تجزیه قلمرو و فروپاشی ساختار اقتصادی آنان بود. اما نقش آل بویه در استقلال اقتصادی مناطق ایرانی از دستگاه خلافت و پیشرفت های شهرسازی و صنعتی و بازرگانی در زمان آنان زمینه را برای رشد اقتصادی در عصر سلجوقیان فراهم ساخت.

اهل حق از فرقه های مذهبی مسلمانان به شمار می رود که در مناطق مختلفی از ایران ساکن هستند. سده ی هشتم هجری قمری به سبب فضای سیاسی و اجتماعی خاص خود، فرصتی برای شکل-گیری و گسترش فرق مختلف به ویژه با گرایش های صوفیانه ایجاد کرد. در این فضا فرقه های صوفی مختلفی نظیر صفویه، نقشبندیه، مشعشیان، بکتاشیه، علویان و نیز اهل حق شکل گرفتند و در مناطق مختلف پیروانی یافتند. پیروان آیین اهل حق که اصطلاحاً "علی اللهی" نیز نامیده می شوند عمدتاً در غرب ایران ساکن هستند. موقعیت کوهستانی و صعب العبور بودن منطقه مانع از دسترسی آسان حکومت های وقت به اهل حق شده و زمینه ی مناسبی برای رشد و گسترش باورهای آنان در منطقه شد. البته همین ویژگی، سبب شد تا مدت ها بعد از ظهور اسلام، میراث های فکری و فرهنگی آیین های باستانی ایران از جمله مهرپرستان، زردشتیان و مانویان در این منطقه حضور داشته باشد. سلطان اسحاق برزنجه ای، مقنن و پایه گذار اصلی یارسان، هنگامی که از زادگاهش برزنجه ی عراق به غرب ایران آمد، در منطقه ی دالاهو ساکن شد و به تدریج مشرب او پیروان زیادی در میان سه قوم کُرد و ترک و لُر ساکن در غرب ایران یافت. وجود میراث های فکری و فرهنگی ایران قبل از اسلام در باورها و آداب پیروان سلطان اسحاق تأثیر گذاشت تا آن جا که آن تأثیرها در باورها و مراسم آیینی آنان قابل مشاهده است. در این پژوهش به بررسی تأثیرات میراث آیین های باستانی بر آیین اهل حق با محوریت اهل حق کرمانشاه و پیروان کُرد سلطان اسحاق پرداخته شده است. در این پژوهش، نگارنده با مطالعه و آگاهی نسبی از ادیان ایران باستان به میان اهل حق رفته و از نزدیک شاهد رسوم و باورهای آنان بوده و با بهره گیری از پژوهش های منطقه ای و پیمایش های میدانی به وجود تشابهات این آیین با آیین های باستانی پی برده است.

در سده ی نوزدهم دولت های بیگانه بخصوص انگلیس و روسیه، به سبب اهمیت سوق الجیشی ایران و برای حفظ منافع و تحکیم سلطه ی نفوذ خود در این کشور، شروع به گرفتن امتیازات مختلفی نمودند. این امتیازات که در قالب قراردادهای نظامی، اقتصادی، تجاری، عمرانی منعقد می شد؛ به دور از انگیزه های سیاسی و نظامی این دولت ها نبود. از جمله ی این امتیازات، تاسیس بانک شاهنشاهی ایران می باشد که در 1306ه.ق/ 1889م. در ایران، توسط انگلیسی ها و به بهانه ی غرامت لغو امتیاز رویتر شکل گرفت. هدف بریتانیایی ها از تاسیس این چنین موسسه ی اقتصادی در ایران، رقابت با روسیه و گرفتن امتیازات گوناگون، همانند احداث خطوط راه آهن در ایران و برقراری ارتباطات و حمل و نقل آسان و سریع در امور تجارتی و مهم تر از آن در مواقع جنگ در امور نظامی بود، که دولت روسیه در طی قرارداد 1887م. ایران را از حق دادن امتیاز ساخت راه آهن به دولت های بیگانه بدون اجازه ی آن دولت منع ساخته بود. انگلیسی ها علاوه بر تاسیس شعبه ی مرکزی بانک در تهران، در سایر شهرهای ایران، براساس الویت های سیاسی و استراتژی خود، اقدام به تاسیس شعبات نمودند. از جمله یکی از شعبه ها آن، بانک شاهی در بیرجند بود که به دلیل موقعیت استراتژیکی و سوق الجیشی این شهر و نزدیکی به هند، همیشه مورد توجه ی دولت های بیگانه، به خصوص بریتانیا قرار داشت؛ آنچنان که در طی قرارداد 1907میلادی، بریتانیا بیرجند را در محدوده ی نفوذ خود نگه داشت و به هیچ عنوان از آن چشم نپوشید. بعد از این قرارداد که رقابت های نظامی روس و بریتانیا جای خود را به رقابت های تجاری داد، بریتانیا اقدام به گشایش بانکی در بیرجند در 1331ه.ق/ 1913م. نمود و بدین ترتیب علاوه بر کنترل اقتصاد و تجارت این منطقه و جلوگیری از نفوذ روس ها، پایه های نظامی خود را نیز مستحکم تر کرد. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و با اتکا به اسناد این دوره، روشن می گردد که بانک شاهی بیرجند با مدیریت انگلیسی ها، از 1913 تا 1930م.، در دوران جنگ جهانی اول، در این شهر مشغول فعالیت بوده است و بانک شاهی با در دست داشتن بسیاری از مبادلات و نقل و انتقالات پولی، نیازهای نظامیان انگلیسی را از هر جهت تامین می نموده است. افزون بر این، حضور بانک، در رونق تجاری و بازرگانی شهر و جذب تجار شهرهای مختلف و حتی هندیان قابل توجه است. در کنار فرآیند و نقش مثبت فعالیت بانک در امور تجاری، نباید از تاثیرات منفی آن غافل بمانیم؛ چنان که فعالیت این موسسه در بیرجند و حضور خارجی ها؛ مداخلات سیاسی و ضررها و آسیب های مادی، جانی، اجتماعی، فرهنگی را برای مردم این منطقه به ارمغان آورد. واژگان کلیدی: بانک شاهنشاهی ایران، بانک شاهی بیرجند، انگلیس، قاینات.

به دنبال فتح ایران توسط عرب های مسلمان و گرویدن اکثریت ایرانیان به دین اسلام، فرهنگ ایرانی به شدت دچار تغییر و دگرگونی گردید. هرچند بخشی از سنن و آداب ایرانی توانست در کنار ارزش های جدید دینی در میان مردم به حیات خود ادامه دهد؛ اما به دلیل حاکمیت عرب ها بر ایران، دیگر امکان تبلور آن سنت ها در میان فرمانروایان عرب و یا نمایندگان آن ها در ایران وجود نداشت. اما به تدریج با روی کار آمدن حکومت های محلی در ایران که از استقلال بیش تری بر خوردار بودند، توانستند در بازیابی و اشاعه فرهنگ و سنت های باستانی ایرانی بکوشند و آل بویه از جمله خاندان هایی بود که در این رابطه نقش عمده ای داشتند. اگرچه دوران اقتدار آنان کوتاه بود، ولی ثمره حکومتشان در همین مدت کوتاه، احیای بعضی از سنن و فرهنگ ملی ایران باستان بود. لذا در این پژوهش تلاش بر این است تا با استخراج اطلاعات از منابع و پژوهش ها و با استفاده از رویکرد تاریخی و روش تحلیلی و توصیفی، وضع فرهنگ ایرانیان در عهد آل بویه که به شدت متأثر از فرهنگ ایران باستان بوده است، مورد بررسی دقیق تر قرار گیرد و میزان و زمینه های تأثیر پذیری آنان از فرهنگ باستانی ایران تعیین گردد.

با پیروزی عباسیان و برچیده شدن بساط بنی امیه ، علویان که از پیش برای بدست گرفتن زمام امور حکومتی در تدارک بودند از صحنه سیاست کنار گذاشته شدند آنان همواره مهم ترین رقیب سیاسی عباسیان محسوب می شدند و به حقوقی که خود را مستحق کسب آن می دانستند چشم داشتند . به همین دلیل در طول خلافت عباسی با فعالیت های سیاسی، نظامی و فکری و فرهنگی مشکلات بسیاری برای آنان فراهم کردند. ویژگی های نسبی علویان و پیوستگی شان با خاندان پیامبر (ص)، موقعیت اجتماعی بالایی برای آنها در جامعه اسلامی فراهم نمود. گر چه تلاش های آنان از سوی عباسیان به سخت ترین نحو سرکوب می شد اما سبب تقلیل منزلت اجتماعی آنان در قرن چهارم نشد. با روی کار آمدن آل بویه که در دولت علویان طبرستان رشد و نمو یافته بودند و رویکرد مثبتی نسبت به علویان داشتند وضعیت کلی علویان بهبود یافت و از جایگاه اجتماعی و سیاسی برخوردار شدند. پژوهش حاضر برآن است تا وضعیت سیاسی – اجتماعی علویان دردوره ی آل بویه را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.

در بررسی تاریخ ایران شاهد ظهور شخصیت هایی از مناطق مختلف هستیم که در برهه ای از زمان با عملکرد خود جامعه را تحت تأثیر قرار داده اند و پیامد این عملکرد تا قرن ها برجای مانده است. منطقه خواف نیز به سبب قدمت زیاد جزء مناطقی است که در دوره های مختلف نخبگانی از جمله به آفرید،بوسهل زوزنی،مجد خوافی و... از آنجا برخاسته¬اند. اوج فعالیت‎های خوافی ها در زمینه های مختلف سیاسی اجتماعی و... به دوره ی تیموری بر می گردد، چرا که خواف به دلیل موقعیت جغرافیایی سیاسی ویژه خود یعنی قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم و هم¬جواری با پایتخت سیاسی _فرهنگی آل کرت و تیموریان شرایط بالقوه¬ای برای پرورش این افراد داشت. در نتیجه در این دوره شاهد ظهور ستارگانی هستیم که در آسمان فرهنگ و تمدن این دوره می درخشند. به طور کلی رجال خواف در سه عرصه سیاسی، علمی،فرهنگی و عرفان در عهد تیموری مطرح بوده¬اند. در این پایان نامه با هدف شناسایی ومعرفی نخبگان خوافی در دوره ی تیموری، با بهره گیری از روش تحقیق توصیفی_تحلیلی و با استناد به منابع موجود کتابخانه ای ضمن شناسایی و معرفی رجال خواف به بررسی نقش آنها در دوره ی تیموری پرداخته¬شده است. بررسی منابع نشان داد که موقعیت استراتژیکی ویژه ی خواف در دوره ی آل کرت وتیموری زمینه ی پرورش و ظهور نخبگان سیاسی_فرهنگی چون خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی،شیخ زین الدین خوافی، حافظ ابرو و... را فراهم کرده تا جایی که اکثر آن ها نه تنها در شکل گیری و بروز ویژگی های فرهنگی _سیاسی این دوره و حل مشکلات دولت تیموری نقش داشته اند بلکه ضمن فراهم کردن زمینه ی رفاه اجتماعی مردم در رونق و ثبات اجتماعی موثر بوده اند.

ایلات و خوانین در دوره های مختلف تاریخ ایران در ظهور و سقوط حکومت ها نقش داشته اند. نقش ایلات و خوانین در حکومت ها یکی از موضوعات مورد توجه در تاریخ ایران است، زیرا آن‎ها باعث دگرگونی و تحولات سیاسی اجتماعی شده اند و بسیاری از حکومت های ایران ریشه ایلیاتی داشته اند و در دوره نادر نیز ایلات و خوانین در حکومت او نقش مستقیم و غیر مستقیمی داشتند. از آنجا که حکومت نادر حکومتی بود که خاستگاه طایفه ای داشت و محل استقرارش را در منطقه ی بسیار مهم و استراتژیک خراسان قرار داده بود که در طول سالیان و قرون متمادی به ویژه دوره صفویه قبایل متعددی به آنجا به اجبار یا به رغبت کوچ کرده بودند طوایف نقش بسیار مهمی در حکومت او داشتند و از همان ابتدای کار یا در کنار او بودند و یا به او پیوستند خود نادر از ترکان و از افشاریه بود اما در کنار قبایل و طوایف ترک که شاخه های مختلف آن بررسی شده است. ایلات ترک، کرد و عرب و لر و بلوچ و افغان نیز همه در تحولات این دوره و لشکرکشی ها در کنار و همراهی با او نقش داشتند. طوایف ترک از ابتدای ظهور نادر به او پیوستند و بیشتر نقش همگرا داشتند. طوایف کرد در ابتدا نقش واگرا داشتند ولی بعد به او پیوستند و در جنگ ها او را یاری کردند ولی در پایان حکومت نادر در شورش های علیه او شرکت کردند. طوایف عرب در تمام جنگ ها او را یاری کردند. سایر طوایف مانند طایفه بلوچ ابتدا به او پیوستند. یکی از خوانین این طایفه به نام محمد خان بلوچ بر علیه او شورش کرد. بررسی و تحلیل این نسبت ها محور اساسی پایان نامه است. این پایان نامه با روش توصیفی-تحلیلی با تکیه بر نقش ایلات وخوانین خراسان در حکومت نادر تدوین شده است.