شناخت فرهنگ هیچ جامعه و قومی امکان پذیر نیست مگر آن که دین آن جامعه و اگر دینی ندارد، افسانه های جهان شناختی آن ، به درستی بررسی و شناسایی شود . برای دریافت درست فرهنگ ایران زمین نیز ، از بررسی و شناسایی ادیان باستانی آن گریزی نیست. پس از اسلام ، بسیاری از کتاب های کهن ایرانی و از آن جمله اوستا ، به سبب مهجور ماندن زبان و ادبیات و خط های پهلوی و اوستایی و نیز به دلیل وجود پاره ای ناسازگاری ها میان نمادهای دینی مزاد پرستان و دین تازه ایرانیان ، یا از میان رفت و یا دچار پراکندگی و نابسامانی شد. با این حال ، آگاهی های موجود گواه آن است که در سده های چهارم و پنجم هجری نیز اوستا کم و بیش به همان اندازه روزگار ساسانیان بر جا مانده بوده است ، که این امر باعث ورود بعضی از نمادهای و عناصر مزدایی در فرهنگ و ادبیات ایران پیش از اسلام گشت. سروش یکی از کهن ترین ایزدان دین زردشتی است که نماد شنوایی و فرمانبرداری و تجسم پرهیزگاری و درست کرداری است . پایگاه این ایزد را با ایزد مهر برابر دانسته و گاه او را در شمار امشاسپندان آورده اند . سروش از جمله ایزدانی است که در کار داوری پسین ، وظیفه و کار شمار و سنجش کردارهای مردم ، به دست اوست . در ادبیات فارسی ، سروش حضوری پیوسته و نقشی چشمگیر دارد او در این بخش ، بیشتر به عنوان پیک ایزدی نمایان گشته است که همین امر باعث شده در موارد بسیاری حتی در فرهنگ های فارسی مانند فرهنگ جهانگیری او را با جبرئیل یکسان بدانند و گاهی نیز سروش با همین نقش و عنوان دیگری به نام هاتف ، رخ نموده است . به طور کلی می توان گفت ، شخصیت او در این بخش از فرهنگ ایرانی ، گسترشی نو یافته است. در این پایان نامه سعی بر آن شده است ، شخصیت و نقش سروش در فرهنگ پیش از اسلام و به طور مشخص درگاتاها، اوستای نوین و متون پهلوی و در دوره اسلامی، به ترتیب زمانی از میانه قرن چهارم تا نیمه قرن دوازدهم هجری، در قالب سه سبک خراسانی ،عراقی و هندی ، در شعرای شاخص این سه سبک، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و در اشعاری که اشاره به سروش نشده است ، مترادف آن « هاتف » مورد توجه قرار گرفته است . لازم به یاد آوری است ، پیش از این، درباره این موضوع کار مستقلی صورت نگرفته است، بلکه به طور پراکنده مطالبی مطرح گردیده است ، به طور مثال می توان به مطلبی که آقای دکتر معین در کتاب مزدیسنا وادب پارسی بیان نموده اند ،اشاره کرد،که در بیشتر این موارد نقش سروش در آیین زردشت مورد نظر بوده است تا نقش آن در ادب فارسی. روش تحقیق در این پایان نامه به این صورت بوده است که با مراجعه به اوستا ، متون پهلوی ودیگر منابع موجود و فیش برداری لازم از مطالب راه گشا در این زمینه، سیر تحولی که در نقش و عملکرد سروش در ادبیات پیش از اسلام رخ داده است ، مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم کار ،سعی برآن بوده است تا با بررسی آثار منظوم شعرای شاخص و تاثیر گذار در سه سبک خراسانی ، عراقی وهندی،به نقش سروش در ادبیات منظوم این مرز و بوم نیز پرداخته شود . کلید واژگان : اوستا ، زبان پهلوی ، سروش، شعر، هاتف