این مطالعه در جستجوی پاسخی ست به این پرسش،که در جهان های داستانی چگونه جامعه و فرد داستانی، عقلانی بودن و عقلانی شدن خود و جامعه را تجربه می کند. این تجربه همان فرایندی از عقلانیت است که نویسنده و جامعه پیرامون او در حال مشاهده و درک و از سرگذراندن هستند و در جهان رمان به نحو خلاقانه و پیچیده ای بازسازی می شود. روش تحقیق در این پژوهش با رویکرد کتابخانه ای و متکی بر روش تحلیل محتوا انجام شده است. همچنین، با در نظر گرفتن پیچیدگی بازنمایی جامعه در متن ادبی، از بکار گیری روش های کیفی مانند تاویل متن و روش تفسیری در روشن شدن سویه های پنهان متن، بهره گرفته ایم. روش نمونه گیری در این تحقیق، نمونه گیری انتخابی است. با کمک نظرکارشناسانه صاحب نظران، و مجلات و متون معتبر ویژه ی نقد و بررسی ادبیات و رمان، از میان فهرست رمان های مطرح معاصر، هفت رمان انتخاب شده است. حاجی آقا نوشته صادق هدایت، سال 1330، تنگسیر نوشته صادق چوبک، سال 1342، شازده احتجاب نوشته هوشنگ گلشیری، سال 1348، اسرار گنج دره ی جنی ابراهیم گلستان، سال 1353، همسایه ها نوشته احمد محمود سال 1353 مدار صفردرجه نوشته احمد محمود 1372، انگار گفته بودی لیلی نوشته سپیده شاملو، سال 1379 این پزوهش در حوزه مفهومی عقلانیت گسترده می شود و در راستای تحقیق دو فرضیه به پیش می رود: 1- رمان فارسی در سیر تکوینی خود با روند درک وتجربه ی مفهوم مدرنیته تلاقی هایی داشته و هم در صورت و هم در محتوا، از امکانات و اقتضائات فکری و فرهنگی جریان مدرنیته تاثیر گرفته است؛ و لذا مفهوم عقلانیت، خرد ورزی، و اندیشه ی جدید در رمان ها باز نمایی شده است. 2- مفاهیم خردورزانه در جهان داستان وکنش های اندیشه ورزانه قهرمان یا شخصیت های رمان، در بافت پیچیده داستانی، با مولفه هایی چون فهم کودکانه، سلطه ناپذیری از جهان خارج و مسوولیت (کانت)، رویکرد نقادانه نسبت به خود و جهان ، آزادی درونی، افسون زدایی از جهان (وبر)، حسابگری و مساله ی زندگی پولی (زیمل)، مساله ی ایجاد ارتباطات آزاد و مطلوب (هابرماس) و دیگر بیانگر های جامعه شناختی عقلانیت مرتبط وتبـیین می شود. فصل مشترک همه رمان های بررسی شده را می توان نوعی جهت گیری مثبت به سوی مدرنیته و عقلانی تر شدن جهان و زندگی دانست . نقد سنت و شرایط موجود، واکاوی علل و عوامل ناکامی و پیامدهای مسوولیت ناپذیری و پذیرفتن قیمومیت، معایب انسداد و بسته بودن راه های گردش سرمایه و دانش، در این رمان ها به تفصیل دیده می شود. این نگرش ها بازگوی تبعیت از آموزه های روشنگری و روشنفکری است که بین هفت رمان مورد بررسی، ویژگی مشترک همه آن هاست. با توجه به مبانی نظری حوزه مفهومی عقلانیت می توان گفت: رمان اسرار گنج دره جنی عقلانیت فرهنگی را به عقلانیت سیاسی، اقتصادی و عقلانیت نظام شخصیت پیوند می زند و بیان می کند که بدون توسعه مبانی عقلانی و اندیشه های جدید در معرفت فرهنگی نمی توان انتظار رشد اقتصادی معقول و همگانی و همه جانبه ای داشت. رمان تنگسیر عقلانیت نظام فرهنگی را به عقلانیت نظام شخصیت و عقلانیت نظام اجتماعی پیوند می زند و بیان می کند که وجود شکاف فرهنگی و اقتصادی میان حاشیه ها و مرکز موجب اصطکاک های توانفرسا میان سنت ها و فرهنگ های متفاوت جوامع کوچک پیرامونی و جامعه مرکزی بزرگتر می شود. در رمان های همسایه ها و مدارصفردرجه، عقلانیت اقتصادی و اجتماعی با پیوند در هم تنیده ای عقلانی شدن نظام های شخصیتی را تحت تاثیر قرار می دهند. رمان شازده احتجاب عقلانیت نظام فرهنگی را با عقلانیت نظام سیاسی و نظام شخصیتی پیوند می زند و بیان می کندکه در فضای جمعی یک گروه محدود، ممکن است نامعقولیت نظام فرهنگی، نظام سیاسی، نظام اجتماعی، و نظام شخصیتی در یک دور بسته تکرار و تشدید شود. رمان حاجی آقا عقلانیت فرهنگی را با عقلانیت ساختار بروکراتیک و اداری مستقر در نظام سیاسی جامعه پیوند می زند و تاثیر نامعقولیت نظام های شخصیتی را بر ساختارهای کلان سیاسی و اجتماعی و اقتصادی نشان می دهد. و رمان انگــار گفته بودی لیلی، عقلانیت نظام اجتماعی و فرهنگی را با عقلانیت نظام شخصیتی پیــوند می زند.

این مطالعه در جستجوی پاسخی ست به این پرسش،که در جهان های داستانی چگونه جامعه و فرد داستانی، عقلانی بودن و عقلانی شدن خود و جامعه را تجربه می کند. این تجربه همان فرایندی از عقلانیت است که نویسنده و جامعه پیرامون او در حال مشاهده و درک و از سرگذراندن هستند و در جهان رمان به نحو خلاقانه و پیچیده ای بازسازی می شود. روش تحقیق در این پژوهش با رویکرد کتابخانه ای و متکی بر روش تحلیل محتوا انجام شده است. همچنین، با در نظر گرفتن پیچیدگی بازنمایی جامعه در متن ادبی، از بکار گیری روش های کیفی مانند تاویل متن و روش تفسیری در روشن شدن سویه های پنهان متن، بهره گرفته ایم. روش نمونه گیری در این تحقیق، نمونه گیری انتخابی است. با کمک نظرکارشناسانه صاحب نظران، و مجلات و متون معتبر ویژه ی نقد و بررسی ادبیات و رمان، از میان فهرست رمان های مطرح معاصر، هفت رمان انتخاب شده است. حاجی آقا نوشته صادق هدایت، سال 1330، تنگسیر نوشته صادق چوبک، سال 1342، شازده احتجاب نوشته هوشنگ گلشیری، سال 1348، اسرار گنج دره ی جنی ابراهیم گلستان، سال 1353، همسایه ها نوشته احمد محمود سال 1353 مدار صفردرجه نوشته احمد محمود 1372، انگار گفته بودی لیلی نوشته سپیده شاملو، سال 1379 این پزوهش در حوزه مفهومی عقلانیت گسترده می شود و در راستای تحقیق دو فرضیه به پیش می رود: 1- رمان فارسی در سیر تکوینی خود با روند درک وتجربه ی مفهوم مدرنیته تلاقی هایی داشته و هم در صورت و هم در محتوا، از امکانات و اقتضائات فکری و فرهنگی جریان مدرنیته تاثیر گرفته است؛ و لذا مفهوم عقلانیت، خرد ورزی، و اندیشه ی جدید در رمان ها باز نمایی شده است. 2- مفاهیم خردورزانه در جهان داستان وکنش های اندیشه ورزانه قهرمان یا شخصیت های رمان، در بافت پیچیده داستانی، با مولفه هایی چون فهم کودکانه، سلطه ناپذیری از جهان خارج و مسوولیت (کانت)، رویکرد نقادانه نسبت به خود و جهان ، آزادی درونی، افسون زدایی از جهان (وبر)، حسابگری و مساله ی زندگی پولی (زیمل)، مساله ی ایجاد ارتباطات آزاد و مطلوب (هابرماس) و دیگر بیانگر های جامعه شناختی عقلانیت مرتبط وتبـیین می شود. فصل مشترک همه رمان های بررسی شده را می توان نوعی جهت گیری مثبت به سوی مدرنیته و عقلانی تر شدن جهان و زندگی دانست . نقد سنت و شرایط موجود، واکاوی علل و عوامل ناکامی و پیامدهای مسوولیت ناپذیری و پذیرفتن قیمومیت، معایب انسداد و بسته بودن راه های گردش سرمایه و دانش، در این رمان ها به تفصیل دیده می شود. این نگرش ها بازگوی تبعیت از آموزه های روشنگری و روشنفکری است که بین هفت رمان مورد بررسی، ویژگی مشترک همه آن هاست. با توجه به مبانی نظری حوزه مفهومی عقلانیت می توان گفت: رمان اسرار گنج دره جنی عقلانیت فرهنگی را به عقلانیت سیاسی، اقتصادی و عقلانیت نظام شخصیت پیوند می زند و بیان می کند که بدون توسعه مبانی عقلانی و اندیشه های جدید در معرفت فرهنگی نمی توان انتظار رشد اقتصادی معقول و همگانی و همه جانبه ای داشت. رمان تنگسیر عقلانیت نظام فرهنگی را به عقلانیت نظام شخصیت و عقلانیت نظام اجتماعی پیوند می زند و بیان می کند که وجود شکاف فرهنگی و اقتصادی میان حاشیه ها و مرکز موجب اصطکاک های توانفرسا میان سنت ها و فرهنگ های متفاوت جوامع کوچک پیرامونی و جامعه مرکزی بزرگتر می شود. در رمان های همسایه ها و مدارصفردرجه، عقلانیت اقتصادی و اجتماعی با پیوند در هم تنیده ای عقلانی شدن نظام های شخصیتی را تحت تاثیر قرار می دهند. رمان شازده احتجاب عقلانیت نظام فرهنگی را با عقلانیت نظام سیاسی و نظام شخصیتی پیوند می زند و بیان می کندکه در فضای جمعی یک گروه محدود، ممکن است نامعقولیت نظام فرهنگی، نظام سیاسی، نظام اجتماعی، و نظام شخصیتی در یک دور بسته تکرار و تشدید شود. رمان حاجی آقا عقلانیت فرهنگی را با عقلانیت ساختار بروکراتیک و اداری مستقر در نظام سیاسی جامعه پیوند می زند و تاثیر نامعقولیت نظام های شخصیتی را بر ساختارهای کلان سیاسی و اجتماعی و اقتصادی نشان می دهد. و رمان انگــار گفته بودی لیلی، عقلانیت نظام اجتماعی و فرهنگی را با عقلانیت نظام شخصیتی پیــوند می زند.