آذربایجان از دو قرن پیش به دو بخش تقسیم شد. بخش شمالی آن پس از الحاق به روسیه، شوروی و در نهایت جمهوری آذربایجان دچار دگرگونی های زیادی گشت. علیرغم تمام مشترکات طبیعی و انسانی این منطقه، تفاوت های ساختاری سیاسی و اقتصادی دولت های دو سوی مرز باعث تغییر در ساختار و کالبد سکونتگاه های واقع در شمال و جنوب رودخانه ارس شده است. این پژوهش به بررسی نقش ایدئولوژی و نظام های برنامه ریزی بر ساختار کالبدی- فضایی روستاهای واقع در ساحل شمالی ارس (آذربایجان) و ساحل جنوبی آن (ایران) می پردازد. روش تحقیق در این پایان نامه، روش معیاری- تطبیقی بوده و داده های لازم از طریق مطالعه کتابخانه ای و مشاهده میدانی به دست آمده است. نتایج تحقیق نشان می دهد روستاهای آذربایجان، تحت تاثیر ایدئولوژی سوسیالیسم (جمع گرایی) و نظام برنامه ریزی متمرکز، از نظم کالبدی و فضایی مشخص در مکان یابی سکونتگاه ها و توزیع خدمات به حالت متمرکز در هر روستا و مرفولوژی زراعی منظم برخوردار می باشند. از زمان ایجاد این سکونتگاه ها سال های (1912-1911) به علت وجود نهاد ناظر بر توسعه فیزیکی روستا و تداوم آن بعد از مستقل شدن آذربایجان، نظم کالبدی روستا در تنظیم کاربری اراضی و امور خدماتی، کاملاً منظم و با برنامه ریزی بوده است. در محدوده ی ایران بعد از اجرای اولین برنامه عمرانی مغان 1326(1947) و اسکان عشایر دشت مغان، مکان یابی و ساخت سکونتگاه های جدید به صورت ارگانیک و خودجوش و بدون نظم معین در کالبد و مرفولوژی زراعی روستاها (بیشتر در مسیر کانال اصلی انتقال آب و جاده های ارتباطی) صورت گرفته، و در تقسیمات محله ای و توزیع خدمات در داخل روستاها نسبت های فامیلی و عامل طایفه ای تاثیر گذاشته است. همچنین به علت نبود سیستم نظارتی بر توسعه فیزیکی و الگوی ساخت مساکن جدید، بافت فیزیکی و کالبدی روستاها فاقد انسجام و سلسله مراتب عملکردی می باشد.