پایگاه اجتماعی شعر و شاعری پارسی تا روزگار مغول، بر بنیاد شعرستایشی در این رساله، پایگاه اجتماعی شاعران پارسی، با چشم پوشی از هرگونه نگاه ارزشی در یکی از برجسته ترین برش های تاریخ ادب پارسی که شاعری برای بسیاری، پیشه ای خود بسنده(مکفی) بوده بررسی شده است. پایگاه تنها هنگامی معنا می یابد که بخشی از گفتمان قدرت باشد. در این گفتمان، شاعر همانند رسانه ای تبلیغی در یک سو قرار دارد و ستوده، که سران دستگاه فرمانروایی یا طبقه اشراف اند در دیگر سوی. این رساله در پنج بخش سامان یافته است: نخست، چارچوب اندیشگی است که به شناخت موضوع و شرح واژگان کلیدی پرداخته است. بخش دوم، شاعر ستایش گر است که در آن خاستگاه اجتماعی شاعران، ویژگی های شاعر درباری، پایگاه اجتماعی ایشان در دوره های گوناگون تاریخی و شیوه های تخلص گزینی بررسی شده است. بخش سوم، ستودگان است که ویژه ی شناساندن ستودگان شاعران است. بخش چهارم، شعر ستایشی است که درون مایه ی آن، بررسی بافت موقعیتی، کارکردها و ویژگی های ادبی شعر ستایشی است و بخش پنجم، دستاوردهای پژوهش است، که از جمله ی آن ها نشان دادن روزگار غزنویان به عنوان روزبازار(دوران طلایی) ستایش و شاعران ستایش گر، شناساندن روایت و راویان پارسی و پیوستگی استوار آن با آیین ستایش و بررسی روند پیدایی و فراگیری تخلص و نشان دادن ریشه نداشتن آن در ستایش است.

نهایه المسوول فی روایه الرسول، ترجمه فارسی کتابی است به نام مولدالنبی یا مولودالنبی به زبان عربی از سعیدالدین محمّدبن کازرونی که توسط عبدالسلام بن حسین ابرقوهی ترجمه و انشاء شده است. این اثر یکی از مهمترین و قدیمی ترین سیره‎های پیامبر اکرم (ص) است که بعد از دو کتاب شرف النّبی و سیره ابن هشام سومین سیره نبوی به زبان فارسی و دارای اهمیّت زیادی می باشد. همان طور که از نام آن بر می‎آید مربوط به زندگی و معجزات پیامبر و چگونگی گسترش دین مبین اسلام و جنگ های آن حضرت است. اهمیّت این کتاب در این است که متنی فارسی متعلّق به قرن هشتم هجری است. جلد نخست آن پیش از این با استفاده از نسخه محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی، توسط آقای دکتر محمّدجعفر یاحقّی تصحیح و در سال 1366 چاپ شده است. در این پژوهش ابتدا تصحیح جلد دوم آن با استفاده از سه نسخه آستان قدس، شهید علی‎پاشا و ایاصوفیا به شیوه جلد نخست انجام شده و سپس تعلیقاتی برای اعلام تاریخی و جغرافیایی آن فراهم آمده است، همچنین در ترجمه ابیات عربی متن از نسخه دیگری از این ترجمه با نام سیره عفیفی که اشعار عربی را به شعر فارسی ترجمه کرده، استفاده شده است. در مقدمه به معرفی بیشتر نسخه ها و معرفی جنبه‎های ادبی و توضیحات لازم در مورد کتاب پرداخته‎ایم. در پایان، هم فهرست های چندگانه‎ای برای کتاب تهیه شده است(اعلام، اشخاص و قبایل، مکانها، لغات و ترکیبات، بتها، پیامبران و...).

یکی از صنایع بدیعی که علمای بلاغت پیرامون حسن وقبح آن سخن گفته اند صنعت تکرار است.در این پایان نامه پس ازبیان مقدّمه و سوالات تحقیق و فرضیه ها، اهداف و اهمیّت تکرار و تعریف آن و این که تکرار عامل فصاحت است یا مخل آن شرح داده شده است.سپس تکرار در ادب عربی و قرآن و ادبیّات فارسی و نیز تکرار در غزلیّات شمس و رابطه ی آن با اطناب بررسی شده است.درفصل بعد انواع تکرار واژگانی، ادبی و موسیقایی و زیر مجمو عه های هر کدام به طور مفصّل با ذکر دلیل و مثال شرح داده شده است. در این فصل انواع تکرار واک وصامت و مصوّت وتکرار کامل منظّم و زیر مجمو عه های آن از قبیل: اعاده، رد الصّدر و ردالعروض و ردیف بحث شده است.تکرارهای ناقص منظّم از جمله: قافیه های آغازی، میانی و پایانی وتکرارهای کامل نا منظّم همچون: اعنات، تکریر مطلق وتکرار لفظ و دیگر تکرارهای واژگانی نیز در همین فصل آمده اندو فصل با تکرار ناقص نا منظّم شامل تمامی جناس ها به پایان رسیده است.فصل دیگر به تکرار جمله ای اختصاص یافته و تکرار مطلق جامع ، تکرار موکّد ، تکرار ابیات و غزل های مشترک ، تکرار در ابیات عربی غزلیّات شمس و...آمده است . تکرار تصویر های خیالی و عناصر طبیعت وتوصیف به فصل بعد موکول شده و از آن ها ذیل تصویر های مرکّب یا ترکیبی- تصویری سخن به میان آمده است. در پایان با رسم نمودارهای مختلف به نتیجه گیری وبیان دستاوردهای این تحقیق پرداخته شده است.

قرآن و حدیث دو منبع ارزشمند معارف انسانی است که شعرا و نویسندگان مسلمان در جای جای سخن خود به آنها تمسّک می جویند. شعرای حبسیه سرا نیز در سرودن حسب حال و بث الشکواهای خویش از این دو گوهر ارزشمند غافل نبوده اند و از آن بهره برده اند. این پژوهش برای نشان دادن جلوه های این تأثیرپذیری، پس از ذکر مقدّمه ای درباره ی انگیزه و پیشینه ی تحقیق، به شرح محتوای تحقیق در سه فصل می پردازد: درفصل اوّل، به حبسیه و حبسیه سرایان و محتوا و قالب حبسیه پرداخته است. در فصل دوّم، مباحثی کلی درباره ی اثرپذیری شعر فارسی از قرآن و حدیث و ارج و منزلت این منابع در نزد مسلمانان بیان شده است. در فصل سوّم، شیوه های اثرپذیری به چهار کارکرد تقسیم شده و برای هر کارکرد زیر مجموعه هایی ذکر شده است. این کارکردها عبارتند از: کارکرد کاربردی، که شاعر به صورت لفظی و ظاهری از آیات و احادیث تأثیر می پذیرد، این نوع اثرپذیری ملموس تر از دیگر کارکردها می باشد.کارکرد معنایی، که شاعر طی آن به مقصود و محتوای آیه و حدیث نظر دارد. کارکردهای تصویری، که به نکات بلاغی، ادبی و تصاویر مدحی و تلمیحی به کار رفته در شعر حبسی با توجه به قرآن و حدیث پرداخته شده است. کارکردهای اعتقادی، که شاعر در زمینه های اعتقادی و جهت گیری های خود در قبال حوادث ناگواری که با آنها روبرو می باشد و پیوند آن حوادث با سرنوشت و تقدیر و روزگار سخن می گوید و در این زمینه از قرآن و حدیث اثر می پذیرد. در پایان، میزان تأثیرپذیری شاعران از آیات و احادیث و زمینه های تأثیرپذیری بررسی شده و این نتیجه از تحقیق به دست آمده است که شعرای مسلمان در هر حالتی از حالات زندگی از تمسّک به منابع ارزشمند قرآن و حدیث غافل نبوده اند، هرچند میزان و نوع استفاده ی آنها از قرآن و حدیث با توجّه به دیدگاه ها و شخصیّت شان متفاوت است.

ابوالفرج رونی از قصیده سرایان اواخر قرن پنجم و از پیشگامان تغییر سبک از خراسانی به عراقی است. از آن جا که یکی از ملاک های تغییر سبک، تغییر صور بیانی است و ابوالفرج نیز از شعرای نوآور در این زمینه شناخته شده است، این پژوهش صور بیانی دیوان این شاعر را مورد بررسی قرار می دهد. به این منظور صور بیانی استخراج و در ذیل هر بیت نوشته شده است. علاوه بر آن صور بیانیِ تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز در چهار بخش مجزا به صورت الفبایی مرتب شده است. نتیجه این که؛ عنصر غالب در صور بیانی دیوان ابوالفرج تشبیه است. کاربرد زیاد تشبیه بلیغ نشانه ی گرایش به ایجاز و اختصار است و کاربرد تشبیهات عقلی نشانه ی گذار شاعر از تصاویر حسی و ملموس سبک خراسانی به سمت مفاهیم عقلی و تجریدی است. در تشبیهات ابوالفرج استفاده از طبیعت کم-رنگ است؛ امّا در خلق استعارات غالباً از تصاویر طبیعی بهره گرفته است.

در این پایان‏نامه عناصر داستانی منظوم? یوسف و زلیخای جامی بررسی شده است. در فصل نخست عناصر داستانی از نظر فورستر و هم‏اندیشان او معرّفی شده است. در فصل بعدی شیو? استفاد? جامی از این عناصر همراه با ارائ? نمونه‏های شعری و آمار و ارقام دقیق تحلیل شده است. شیو? داستان‏پردازی او در مقایسه با نظریات معاصران در زمین? داستان در برخی موارد تحسین برانگیز است و در برخی موارد کاستی‏هایی دارد که از شیوه‏های داستان‏پردازی معاصر دور می‏شود. در ادامه برای تبیین نوسانات سبکی جامی در بیان موضوعات گوناگون رابط? بین موضوع و سبک وی در سطوح ادبی و دستوری نشان داده شده است و با ارائ? جدول بسامدی که اطّلاعات سبکی را با تأکید بر تعداد ابیات مساوی از هربخش در بردارد، نتایج تحلیل شده است. در پایان با توجه به تأکید جامی بر اندیشه‏های عرفانی بن‏مایه‏ها و نمادهای عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است.در آخر می‏توان گفت جامی در راستای درونمای? عرفانی خود به گزینش و چینش عناصر داستانی پرداخته است.

توصیف نوعی شیوه ی بیان است که به وسیله ی آن می توان اشیا ، آدم ها،رفتارها وصحنه ها راباکلمات نمایش داد. شاعر یا نویسنده بااستفاده از توصیف میان خود وموضوع ارتباط برقرارمی کند.مسأله ی این پایان نامه توصیف و ویژگی های توصیف ، انواع ، تکنیک وکارکردهای توصیف درتاریخ جهانگشای جوینی است.بررسی ها نشان داده است که انواع توصیف شامل شخصیّت ها، مکان، زمان، طبیعت، عناصرطبیعی، کشتار، جنگ، اشیا و جانوران است.این توصیفات دستوری ،دستوری- تخیّلی وتخیّلی هستند. توصیف های دستوری درتاریخ جهانگشا بالاترین بسامد را دارند.تکنیک های بیان توصیف به سه دسته ی دستوری، بدیعی وشاعرانه تقسیم شده اند. ازاین میان تکنیک های دستوری گسترده تر ازسایرتکنیک های بیانی است .تنّوع توصیفات موجب کارکردهای گوناگون توصیف و از جمله بیان وتجسّم واقعیّت ،روشنگری ،عظمت و والایی، غنایی، حماسی ،اعتقادی،تهکّم و ریشخند و زیبایی آفرینی شده است .

التفات به عنوان یکی از شگرد ها و آرایه های ادبی در بیشتر کتاب های بلاغی عربی و فارسی به صورت انتقال گوینده از خطاب به غیبت و بر عکس تعریف، و انواع محدودی برای آن بر شمرده شده است. هر یک از این انواع، قابل بررسی در یکی از حوزه های علوم بلاغت (معانی و بدیع) و دستور می باشد. بی تردید عرب جاهلی پیش از نزول قرآن، با موازین و معیار های ادبی آشنایی داشته است، اما شناخت این آرایه ی ادبی مدیون پژوهش های بلاغیون مسلمان در اثبات اعجاز کلام الهی است. در تأثیر پذیری بلاغت فارسی از بلاغت عرب تردیدی نیست، اما شواهدی دال بر وجود این آرایه در متون ادبی قبل از اسلام چون گات ها، درخت آسوریک و... دیده می شود که نشان از قدمت این آرایه در ادب فارسی دارد. جدا از بلاغیون و ادبا، زبان شناسان نیز سعی در توصیف شیوه های بیان ادبی با روش ها و مفاهیم خود داشته اند. از این رو، می توان در تبیین کارکرد های بلاغی التفات، از مفاهیم ویژه ی زبان شناسی همچون؛ برجسته سازی، هنجار گریزی، آشنایی زدایی یاری جست و از التفات به عنوان یکی از ابزار هایی که منجر به ساختار شکنی می شود، نام برد. این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی تطوّر تاریخی این آرایش کلامی در ادب فارسی، با نگاهی به ادب عرب و نیم نگاهی به ادب غرب، نارسایی مطالب مربوط به التفات را آشکار ساخته و با در نظر داشتن توسعه معنایی آن، تعریف جامعی از این شگرد ادبی ارائه دهد و انواع چند گانه ی آن را در قالب واگردانی های دستوری، خطابی، بافتی، معنایی و... بر شمارد. در نهایت پژوهش حاضر، التفات را هرگونه تغییر و دگرگونی خلاف عادت در روال عادی کلام می داند که با عملکرد بر محور عمودی شعر، ضمن اقناع حس زیبایی شناسی مخاطب، با درنگ و تأمّلی که ایجاد می کند، همانند زنجیره ای، ابیات را به یکدیگر پیوند داده و بر انسجام کلام می افزاید.

تفسیر روض الجِنان و روح الجَنان اثر گران سنگ دانشمند و عالم قرن ششم هجری، ابوالفتوح رازی، است؛ قرنی که دوره ی پختگی و کمال نثر فارسی نام گرفته است. به طور قطع، تألیف این اثر در ایران موجب شده است که متـأثر از فضای فکری، فرهنگی و زبانی ایران آن روزگار باشد. یافتن رگه هایی از تاریخ، فرهنگ و زبان قوم ایرانی در تفسیر ابوالفتوح رازی موضوع اصلی این پایان نامه است. دراین تحقیق، عناصر نشان دهنده ی فرهنگِ ایرانی مثل اسطوره های ایرانی، مسائل مربوط به گویش، اشعار فارسی، ضرب المثل ها و داستان های برگرفته از فرهنگ ایرانی، طبقه بندی شده و برمبنای این طبقه بندی، نتایجی به دست آمده که میزان دانش و احاطه ی مفسر بر جوانب فرهنگ ایرانی نشان می دهد.

منظومه شعری مقامات حسینی یکی از قدیمی ترین منظومه های حماسی درمورد قیام عاشورا در ادب فارسی است که مرحوم میرزا محمداکبر منشی بمرودی قاینی(1180-1078)دبیر دربار نادرشاه افشار،آن را در سال 1170هجری قمری سروده است.این منظومه حدود 4300بیت دارد که وزن و و قالب شاهنامه فردوسی را دارد. امتیاز این منظومه نسبت به آثار مشابه خود در آن است که برخلاف آن ها نوعی حماسه بوده و لحنی کاملاً حماسی دارد و در هیچ جای آن نشان از تأسّف و غم و اندوه نسبت به حادثه کربلا و شهادت امام(ع) و یاران ایشان وجود ندارد.در صورتی که آثار منظوم و منثور درباره ی قیام عاشورا عموماً نوعی مرثیه درباره ی مظلومیّت و شهادت امام حسین(ع) هستند.این منظومه حماسی نسخ خطّی فراوانی دارد که در کتابخانه ها و موزه های مختلف نگه داری می شود.کتب تاریخ محلّی اغلب از روی هم به اختصار شاعر را معرّفی و نامی از منظومه اش برده اند.کار اصلی در این پایان نامه جمع آوری نسخه های خطّی این منظومه و تصحیح انتقادی آن بوده است.هم چنین در این پایان نامه با استفاده از آثار محدود بیرونی و نشانه های درون متنی به معرفی زندگی و آثار شاعر، منظومه،ویژگی ها و نسخه های آن پرداخته شده است

مثنوی معنوی مولانا یکی از آثار مهم آموزشی در زمینه ی تعلیمات عرفانی است. اگرچه مولانا در این زمینه، دنباله رو دو شاعر بزرگ پیش از خود یعنی سنایی و عطار است، اما خلاقیت و نوآوری مولانا در عرصه ی داستان پردازی، وی را در زمره ی یکی از برجسته ترین داستان سرایان قرار می-دهد و نشان داده ایم که آنچه نزد وی اهمیت دارد فقط پرداختن به عالم معنا نیست بلکه در نظر وی صورت حکایات و قصه ها نیز مهم است. در این پایان نامه ما ابتدا به ساختار مثنوی که به شیوه قصه در قصه است و تفاوت آن با دیگر آثاری که به این شیوه نگاشته شده اند پرداخته وسپس تفاوت هایی را که مثنوی با این آثار دارد، نشان داده ایم. همچنین در این پژوهش با مقایسه ی قصه ها و حکایات مثنوی با مآخذ اصلی یا مشابه آن ها در سایر متون عرفانی، سعی کرده ایم که شباهت ها، تفاوت ها و دخل و تصرف های مولانا را در این حکایات نشان دهیم. در این رهگذر به برخی از عناصر و قواعد داستان پردازی که امروزه رعایت آن برای داستان اهمیت زیادی دارد اشاره نموده ایم. اگرچه نبایستی انتظار داشته باشیم که مولانا این قواعد را دقیقاً رعایت کرده باشد؛ ولیکن این امر، هنر مولانا و استعداد او را در این زمینه نشان می دهد که چگونه مولانا در زمان خود از پیشگامان در هنر داستان سرایی و روایت پردازی است. در این پایان نامه همچنین به مبحث حقیقت مانندی، شخصیت های تاریخی و کرامات در آثار عرفانی نیز پرداخته ایم. اگرچه بهره گیری از عناصر داستان به شکلی که امروزه وجود دارد در زمان مولانا مطرح نبوده اما مولانا بطور غریزی وبا استفاده از استعداد ذاتی خود در قصه پردازی به بسیاری از این مسائل توجه داشته است. مقایسه حکایات مثنوی با مآخذ اصلی آن نشان می دهد که مولانا به روابط علی معلولی در ساختار حکایات اهمیت زیادی می دهد توصیف شخصیت ها وفضا سازی باعث می شود که مولانا در همراه کردن مخاطب توفیق بیشتری داشته باشد، توجه به احوال درونی وروانشناسی شخصیت ها وهمچنین استفاده از لحن وزبان وهماهنگی آن با شخصیت ها، باعث شده که مثنوی از لحاظ داستان پردازی نیز کتابی کم نظیر باشد.مولانا با دخل وتصرفاتی خاص، روایتهای نوینی از قصه های قدیم ارائه کرده است.او در این زمینه نه تنها از شگردهای قصه پردازی آثاری مانند کلیله ودمنه بهره جسته بلکه خود نیز صاحب فنون وابتکاراتی است که کار او را با پیشینیان وهمعصرانش در این زمینه متمایز می کند. مجموعه این عوامل باعث می شود که مثنوی در میان عموم مردم نسبت به کتب عرفانی دیگر از اقبال بیشتری برخوردار باشد.

تحقیق حاضر کوشش دارد با روشی سنتی ، موارد تشابه و تقارن محتوایی ، ادبی و زبانی دو کتاب معارف بهاء ولد و دیوان کبیر مولانا را مشخص سازد تا از این راه ، تأثیر گذاری های معارف را بر غزل های مولوی نشان دهد . تحلیل مسائل مورد نظر با دسته بندی موضوعی و ارزیابی پس زمینه ها و سپس بررسی نمونه های قابل توجه و پر بسامد در هر دو کتاب میسر گردیده است .متن این رساله در سه بخش نظام یافته است . در بخش اول برخی مسائل نظری مشترک در باره خدا ، جهان و انسان مورد دقت قرار گرفته ، در بخش دوم مشابهات تمثیل پردازی و زبان در دو اثر بررسی گردیده است . در بخش سوم برخی همانندی های کلی دو کتاب مد نظر واقع شده است با تأکید بر اینکه ، خاستگاه ذوقی معارف و برخی غزل های دیوان کبیر در زمینه تجارب عرفانی ، سرچشمه تشابه و همگونی های ظاهری و باطنی دو کتاب بوده است .

یکی از کتبی که از قرون گذشته تاکنون، همچنان مورد توجه شاعران و نویسندگان ودانشمندان و ادب دوستان بوده است اثر بنام و ماندگار فردوسی است. از زمانی که این اثر سترگ به نظم درآمد و در اختیار اهل علم وادب قرار گرفت، طرفداران زیادی پیدا کرد. افراد زیادی از آن نسخه برداری کرده، از این طریق نسخه های مختلفی را از شاهنامه فراهم کرده و در اقصی نقاط سرزمین ایران پراکنده نمودند و به طرق مختلف به نسلهای بعدی انتقال دادند. بسیار کسان هم در آثار خود ابیاتی از شاهنامه را ثبت کرده، غیر مستقیم این میراث فرهنگی را پاس داشتند. در این پژوهش بازتاب ابیات شاهنامه را در آثار تاریخی دو قرن نهم ودهم، بررسی کرده ایم.نحو? استفاده از ابیات و احیاناً دخل و تصرف ها و نیز اختلافاتی که ممکن است در سطوح مختلف واژه ها و مصرع ها و... وجود داشته باشد، از مواردی بوده است که بدان پرداخته ایم. مبنای کار در این سنجش، شاهنام? تصحیح خالقی مطلق بوده است، اختلافات نقل ابیات را با چاپ فوق مشخص کرده ایم. به علاوه ابیاتی را نیز که به فردوسی نسبت داده شده، اما در نسخ? چاپی و بدل های خالقی مطلق نیست شناسایی نموده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که شاهنامه در اغلب آثار منثور تاریخی این دوره بازتاب داشته و تأثیرگذار بوده است، به گونه ای که عدم حضور آن در متون تاریخی مذکور، آن ها را از شیوایی و زیبایی و اثرگذاری لازم دور می کند. میزان استشهاد در متون نثر تاریخی قرن نهم بیشتر از قرن دهم می باشد. شاید یک دلیل، خود حکومت صفویه باشد . نکت? دیگر این که: انتخاب ابیات و استشهاد به آن ها اتفاقی و تفننی نبوده، بلکه با دقت و درایت و گزینش بجا صورت گرفته تا بر مخاطب اثر لازم را بگذارد.

چکیده? پایان نامه: اغراق یکی از آرایه های ادبی است که در بیشتر کتب بلاغی عربی و فارسی، افراط در توصیف کسی یا چیزی تعریف و به سه مرتبه? مبالغه، اغراق و غلو تقسیم شده است. وضوح استفاده ? بلاغیون نخستین فارسی از کتب بلاغی عربی در طرح مباحث تئوریک بلاغت فارسی، زمینه ? بررسی سیر تطبیقی و تاریخی این آرایه را در بلاغت عربی و فارسی فراهم می کند. نیز می توان در تبیین کارکردهای بلاغی اغراق از مفاهیم ویژه ? زبان شناسی همچون برجسته سازی و آشنایی زدایی سود جست و از اغراق به عنوان یکی از ابزارهایی که منجر به ساختارشکنی می شود، نام برد. اغراق غالباً در حیطه ? علم بدیع جای گرفته، در حالی که ویژگی ها و کارکردهای آن منطبق با معیارهای علم بیان است و با شاخه های مختلف آن ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی موضوعات و ویژگی های ژانرهای ادبی به گونه ای است که از اغراق به عنوان یک شیوه ? بیان مهم و پرکاربرد استفاده می شود. در این پژوهش به سیر تاریخی اغراق در در بلاغت عربی و فارسی پرداخته و چشم انداز روشنی از این آرایه در گذر زمان ارائه کرده ایم. با بررسی اغراق از جنبه های دلالت معنایی، ادای معنای واحد به طرق مختلف و ارائه ? تصویر که از ویژگی های اصلی علم بیان و صور بیانی هستند، آن را یکی از صور بیانی دانسته، و با بررسی صنایع بدیعی و بیانی که با اغراق همراهند، مشخص کرده ایم که کدام آرایه ها و صور بیانی، تحت کدام قواعد منجر به ایجاد اغراق در کلام می شوند. سپس موضوعات و ویژگی های ژانرهای ادبی را یکی از دلایل گسترش اغراق در ادبیات هر دو ملت برشمرده و به تبیین کارکردهای اغراق از منظر مباحث نقد ادبی پرداخته و در پایان به این نتیجه رسیده ایم که غراق یک شیوه ? بیان قدرتمند، زیبا و پرکاربرد است که جهت بزرگداشت امر یا پدیده ای به کار می رود و اساس آن بر کذب نیست.

نفایس المآثر یا تذکره میرعلاءالدوله از تذکره های عصری، نوشته میرعلاءالدّوله حسنی سیفی قزوینی (متوّفی بعد از 998) متخلّص به کامی از مولفان و نویسندگان عهد صفوی و دربار جلال الدین اکبرشاه در هند است. این تذکره در نوع خود از تذکره های جامع و مفصّلی است که نویسنده در سال 973 هـ پس از سفر به هند به جمع آوری شرح حال شاعران فارسی گوی معاصر خود که در هند بوده یا به هند رفته بودند، پرداخته و به شمار اندکی از شاعران دیگر نیز اشاره کرده است و با این کار مشروح ترین تذکره ی عصر خود را ترتیب داده است. این اثر به علت محدود و ناقص بودن نسخه ها و حجم زیاد و پرداختن به شعرای ناآشنا مانند اغلب تذکره های هندی به صورت خطّی باقی مانده است. این پایان نامه در وهله ی اوّل خواسته است، متنی منقّح از نفایس المآثر فراهم کند ، سپس با مراجعه به منابع تاریخی و جغرافیایی و ادبی به تصحیح و تکمیل مطالب آن پرداخته شده است. پایان نامه شامل مقدمه ای در معرّفی اثر و مولّف آن است و سپس تلاش زیادی شده است با همه محدویت ها، متن نسبتاً منقحی از نفایس المآثر در اختیار مخاطبان قرار گیرد. بعد از آن در یادداشت ها، شرح حال گروهی از شاعران که اغلب گمنام بوده اند و در مشاغل دیگر فعالیت داشته اند یا صاحب منصبان آن دوره بوده اند، تکمیل و فهرست های معمول آثار بدان اضافه شده است

نثر عرفانی به منظور بیان تعالیم طریقت و تسهیل در روشنگری مفاهیم حقیقت، از استشهاد شعری، در کلام خود استفاده فراوان کرده است. اشعار مولوی به دلیل برخورداری از برجستگی لفظی و معنایی، مورد توجَه عارفان و به ویژه نویسندگان متون عرفانی بوده است. در این پایان نامه، به منظور نشان دادن کمّ و کیف بهره گیری این نویسندگان و میزان تأثیرپذیری آنان از مثنوی و مشی عرفانی مولوی، پس از شناسایی متون عمده عرفانی تا قرن دهم، به استشهاد متون مورد نظر از اشعار مولوی پرداخته و کارکردها و ارتباط آن ها را با متن و بافت موقعیتی آن مورد مطالعه و بررسی قرار داده ایم. نتایجی که از این بررسی حاصل آمده حاکی از اندیشه های مولوی در تفکّر عرفانی جریان های پس از وی بوده است. این پژوهش مشتمل بر پنج فصل: مفاهیم، تعاریف و کلیَات، تحلیل کاربرد ابیات استشهادی مولوی در متون نثر، ابیات استشهادی مولوی در متون نثر عرفانی تا قرن دهم، تحلیل آماری و تدوین جداول و نمودارها و نتیجه گیری نهایی می باشد.

این رساله در پی آن است تا با روش تحلیل گفتمان انتقادی به بررسی رابطه بین زبان در مکاتبات رشیدالدین فضل الله همدانی و ساختارهای اجتماعی زمان او بپردازد. در این تحقیق ابزارهای زبانیِ مختلفی چون نام دهی، ساختارهای موازی، واژه گزینی ، استعاره های مفهومی و بررسی نوع افعال به کار گرفته شده است تا تلاش رشیدالدین برای ساختن هوّیت های اجتماعی، ارتباطات اجتماعی و نظام های فکری و اعتقادی مورد بررسی قرار گیرد. این رساله چهار فصل را در بر می گیرد که در فصل نخست آن صحّت مکاتبات رشیدالدین فضل الله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم تحقیق با عنوان بازتاب اندیشه سیاسی رشیدالدین در ساختار زبانی مکاتبات وی به تبیین مفاهیم اساسی اندیشه سیاسی رشیدالدین مانند مفهوم حاکم ایلخانی، مفهوم رعیّت و دین پرداخته شده است. تأثیر دو گروه اصلی مخاطبان رشیدالدین یعنی حاکمان ایلخانی و عالمان دینی در فرم و ساختار زبانی مکاتبات وی نیز در فصل سوم مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته است و در پایان، پاسخ ِ پرسش های تحقیق در فصلی جداگانه با نام نتیجه گیری آمده است.

پژوهش حاضر، تصحیح بخش اول خلاصهالمقامات شیخ احمد جام بر اساس دو نسخه خطی دانشکده الهیات مشهد و کتابخانه دیجیتال مجلس و یک چاپ سنگی موجود در دانشکده ادبیات مشهد می¬باشد. علاء¬الملک جامی این تألیف را با الهام از اشاره جد خود در سال 840 هجری قمری و در روزگار شاهرخ بهادر تیموری (14ربیع¬الثانی 776- ذی¬الحجه 850 هـ ق)، تألیف نموده و به وی تقدیم کرده است. این کتاب مشتمل است بر سه مقاله حاوی سی¬ و ¬چهار باب و یک فصل: مقال? اول در انساب شیخ و دارای پنج باب، مقال? دوم در کرامات شیخ و دارای پنج باب و یک فصل و مقال? سوم در سخنان شیخ به نقل از کتب شیخ و شامل بیست و¬ چهار باب می باشد. در مقدّم? تصحیح، علاوه بر شرح کوتاهی دربار? پیشین? مقام و مقامات¬نویسی، معرّفی مختصری از علاء¬الملک، شیخ احمد جام و خلاصه¬المقامات ارائه شده و نیز ویژگی¬های دستوری، سبکی و ادبی اثر بررسی شده است. در این تصحیح عمده تلاش ما بر این بوده است که با بهره¬گیری از منابع درست و معتبر، متنی صحیح و منقّح را از خلاصه¬المقامات تهیّه نماییم، همچنین برای دریافت درست خواننده، توضیحات لازم درباره دشواری¬های متن در تعلیقات ارائه شده است.

قضیه سرقات یکی از مباحث مهم در بلاغت اسلامی است بررسی منابع مربوط با بلاغت نشان از آن دارد که این قضیه در طول تاریخ تغییر و تطوری را از سر گذرانده و مورد تامل ناقدان مسلمان قرار گرفته است. هدف پایان نامه حاضر بررسی و اثبات این فرضیه است که مفهوم سرقات و به پیروی از آن جایگاه سارق در طول قرن ها دچار دگرگونی شده است. بدین منظور با به کارگیری روشی تاریخی تلاش نمودیم تا این مطلب را در طول هشت قرن نخستین هجری بررسی نماییم. ضرورت این تحقیق از آنجا ناشی می شود که به وسیله آن می توانیم تغییراتی را که یک مفهوم پشت سر گذاشته است تا امروز به ما برسد مشاهده کنیم و از این راه درک جامع تری از آن و در کل از نقد ادبی گذشته، به دست آوریم. این پایان نامه از پنج فصل تشکیل شده است که به ترتیب عبارت است از: 1- از نخستین برگ ها (سرقت ادبی از قرن اول تا قرن سوم) 2- شکوفایی مبحث سرقات در بلاغت اسلامی (از قرن سوم تا اواسط قرن پنجم) 3- دوره تثبیت (از اواسط قرن پنجم تا قرن هشتم) 4- رابطه نقد ادبی و سرقات ادبی 5- نتیجه-گیری در پایان این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که سرقت ادبی از امری عموما ناپسند در دو قرن اول هجری به مسئله ای که شایسته تامل است و کاملا ناپسند نیست در قرن چهارم و پنجم و در نهایت معرفی سرقت به عنوان یک فن در قرن هشتم تغییر معنی داده است.

حسن تعلیل و مذهب کلامی به عنوان دو تکنیک و دو آرایه¬ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده¬اند که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه¬ی بررسی تطبیقی آن¬ها را فراهم آورده¬است. در این پژوهش تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این دو آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن¬ها در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و مباحث نظری مربوط به هر یک نظیر معانی، تعاریف، انواع و کارکردهای بلاغی و ادبی و جایگاه آن¬ها در حوزه¬ی بلاغت را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی به نمود این دو آرایه در قرآن از رهگذر آثار بلاغی داشته باشیم و سپس با بهره¬گیری از مفاهیم زبان¬شناسی به نقد آن¬ها بپردازیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عربی، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می¬شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه¬ی حسن تعلیل می¬دانند؛ در بحث مذهب کلامی به خصوص در دوران رکود و جمود بلاغت عربی، بحث¬های منطقی با آن پیوند تنگاتنگ خورده و در فارسی نیز گاه گرته¬برداری ناقصی از عربی صورت گرفته و غالباً از چارچوب بلاغت سنتی عربی فراتر نرفته¬اند مگر در دوران معاصر که گاهی به کارکردهای هنری این ترفند اشاره شده¬است. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که حسن تعلیل و مذهب کلامی و دیگر آرایه¬های استدلالی را که ذاتاً ماهیت یکسان دارند اما گاه تفاوت¬های عرضی در میانشان وجود دارد، می¬توان تحت یک عنوان واحد نظیر «استدلال شاعرانه» یا بیان هر نوع علت شاعرانه جمع کرد که یکی از شیوه¬ها و اسالیب خیال¬انگیز کردن کلام است، به گونه¬ای که برای مخاطب باورپذیر باشد و او را غرق در حیرت و شگفتی گرداند؛ حال این استدلال می¬تواند به وسیله¬ی بیانِ علت ادعایی، علت حقیقیِ مبتنی بر تشبیه، تمثیل، ارسال¬المثل صورت بگیرد و یا حتی اگر بر یک استدلال کاملاً منطقی استوار است، رنگی از عاطفه و تخیل در آن وجود داشته¬باشد.

خمسه سرایی یکی از سنت های دیرپای ادب فارسی است که در قرن شش هجری توسط نظامی پایه گذاری شد و تا قرن چهارده هجری در ایران و قلمرو نفوذ فرهنگ ایران به حیات خود ادامه داد. در طی این تاریخ هشتصد ساله بسیاری از شاعران ایرانی، هندی و ترک به سرودن مثنوی هایی به تقلید از خمس? نظامی پرداخته اند. با توجه به ویژگی های مشترک صوری، معنوی و فنی این خمسه ها، «خمسه» را، بنا بر تعریف نوع ادبی، می توان یکی از انواع ادبی فارسی به شمار آورد. هدف اصلی این رساله بررسی و شناخت گون? ادبی خمسه و شناسایی و معرفی خمسه ها و خمسه سرایان ادب فارسی است. برای این منظور در سه فصل به بررسی این موضوع پرداخته شده است: در فصل اول با عنوان «خمسه و نظری? انواع ادبی» پاره ای از مسائل نظری? انواع ادبی بازخوانی شده و با توجه به این مسائل، ماهیت نوعی خمسه بررسی و اثبات شده است. در فصل دوم با عنوان «خمسه ها و خمسه سرایان ادب فارسی» خمسه ها و خمسه سرایان ادوار مختلف تاریخ ادبیات فارسی معرفی شده اند. در فصل سوم با عنوان «خمسه به مثاب? نوعی ادبی» به قصد استخراج قراردادهای نوع ادبی خمسه، به بررسی گونه شناسان? هشت خمس? مشهور ـ که از ادوار و مناطق جغرافیایی مختلف انتخاب شده اند ـ پرداخته شده است.

امروزه بیشتر تحقیقات تاریخی در حوزه های گوناگون، به دانش تصحیح متن (textual criticism) وابسته است. مصحح می کوشد با استفاده از روش ها و قواعد خاصی، متنی را بر اساس دستنویس های موجود و منابع جانبی، بازسازی کند. برخی بر این گمان اند که روش ها، اصول و قواعدی که مصححان در تصحیح متون به کار می برند، در دورۀ جدید از اروپاییان گرفته شده است. این رساله می کوشد تا با بررسی دستنویس ها و آثار مکتوب دانشمندان مسلمان ایرانی، نشان دهد که فن تصحیح متون، در تمدن اسلامی دانشی دیرینه است که ایرانیان در پیدایش و تطور آن سهمی ممتاز داشته اند. همچنین تلاش شده است تا با بررسی تاریخی فن تصحیح در ایران بعد از اسلام، روش ها، ویژگی ها و معایب و مزایای سنت تصحیح مورد نقد و بررسی قرار گیرد. در فصل پایانی نیز آرای مصححان بزرگ ایرانی در دورۀ جدید مورد بررسی قرار گرفته است.

تصویرشناسی، گرایشی از ادبیات تطبیقی است که در آن تصویر کشورها و شخصیت های بیگانه در آثار یک نویسنده و یا یک دوره و مکتب مطالعه می شود. بنابراین هدف تصویرشناسی، بررسی تصویر فرهنگ خودی در ادبیات دیگری یا فرهنگ دیگری در ادبیات خودی است. سفرنامه ابن بطوطه گزارشی جذاب و دقیق از وضعیت معیشت مردم ایران، وضع شهرها، صنایع و تولیدات، مدارس و خانقاه ها، آداب و رسوم مذهبی مردم و عملکرد طبقات حاکم ارائه می دهد که از دیدگاه ادبیات تطبیقی قابل بررسی است. مسأله این جستار تصویر ایران در سفرنامه مذکور از منظر حوزه چهارم نظریه فرانسوی است. همچنین از این رهگذر به مقایسه این اثر با دیگر آثار جغرافیایی هم عصر او پرداخته شده و ویژگی های ادبی آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است. دیدگاه ابن بطوطه نسبت به شرایط فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی ایرانیان مثبت بوده است؛ اما در ابعاد سیاسی و مذهبی تصاویر منفی نیز مشاهده می شود و تفاوت اساسی روایت ابن بطوطه بر دیگر آثار جغرافیایی تکیه بر مشاهدات مستقیم او و توجهش به ادبیات شفاهی یا فلکلور می باشد. از منظر ادبی، عنصر قالب بر نثر ابن بطوطه ترسل است که بر نثر سفرنامه ها منطبق می باشد و در نهایت از دیدگاه شخصیت شناسی، زهد پرستی او بیش از همه جلب نظر می کند که ریشه در انگیزه سفر، تحصیلات دینی او و نیز خانواده اش داشته است.

این رساله پس از پیشگفتار و مقدّمه در تبیین رئوس ثمانیه به پنج بخش مجزا تقسیم شده و هر فصل آن حاوی مباحث و مطالبی است که نگارنده برای روشن کردن احوال و آثار یعقوب چرخی و گزارش رساله های فارسی وی بدان اهتمام داشته است:فصل اول: زندگینامه فصل دوم: سیرت و اندیشه ها فصل سوم: آثار و تألیفات فلصل چهارم: متن رساله ها فصل پنجم: تعلیقات و کتابنامه

در این پایان نامه روایات داستانی مشترک کتاب مقدس و قرآن، معرفی شده و از دیدگاه روایـت شناسی ساختگرا مورد بررسی قرار گرفته است و مباحث اصلی آن در شش فصل ارایه شده: فصل نخست مقدماتی است که زمینه ی آشنایی بیشتر با روایت و روایت شناسی ساختگرا را فراهم می آورد. فصل دوم، بررسی موقعیت پیرامتنی کتاب مقدس و قرآن است و به معرفی این دو کتاب و آثار تفسیری و عرفانی فارسی که درباره و پیرامون آنها نگاشته شده می پردازد. فصل سوم، به بررسی پیوند زیرمتنی و زبرمتنی کتاب مقدس و قرآن اختصاص یافته است. در این فصل روایات داستانی مشترک قرآن و کتاب مقدس معرفی شده و گزاره های اصلی مشترک آنها بر هم منطبق شده و به موارد افتراق و اختلافشان نیز اشاره شده است. در فصل چهارم، ساختار روایت در کتاب مقدس و قرآن مورد مطالعه قرار گرفته، که خود از پنج بخش اصلی تشکیل شده: بخش نخست بررسی موقعیت فرامتنی این روایات است که در آن به پاره ای از سازه ها و ساختارهای مشترک میان اساطیر، افسانه ها، فرهنگ یونان و تاریخ، با روایات قرآن و کتاب مقدس اشاره شده است. بخش دوم و سوم به ترتیب به بررسی ساختار داستان و گفتمان این روایات اختصاص یافته، بخش چهارم درباره ی تأثیر سبک روایی کتاب مقدس بر روایات تفسیری است و سرانجام پنجمین بخش از تأثیر سبک روایی قرآن بر روایات عرفانی سخن می گوید. در فصل پنجم روایت یوسف به عنوان یک نمونه ی برجسته و کامل از روایات داستانی مشترک دو کتاب مورد بررسی قرار گرفته است و سرانجام در فصل ششم دستاوردها و نتایج اصلی این پژوهش ارایه شده است.

بدر شروانی (854- 789) شاعر قصیده سرای دربار شروان شاهان است و دیوان اشعار وی یکی از اسناد مهم زبان فارسی در منطقه قفقاز در قرن هشتم و نهم هجری است. این رساله با عنوان «تحقیق در احوال وآثار بدر شروانی، همراه با تصحیح مجدّد دیوان شاعر» با هدف شناساندن این شاعر و شعر وی و همچنین به دست دادن متنی منقّح از اشعار وی تدوین گردیده است. این تحقیق از بخش های زیر تشکیل شده است: - پیش گفتار - درآمد که شامل بیان مسأله، اهداف و ضرورت تحقیق، بررسی احوال و اشعار بدر و ذکر فواید لغوی، زبانی، تاریخی و اجتماعی آن با توجّه به دیوان شاعر و منابع دیگر و همچنین معرّفی ممدوحان وی است. - تعلیقات که در برگیرنده تفاوت های بین دو نسخه و اصلاح و تصحیح متن و نیز توضیح در مورد بعضی واژگان و اعلام جغرافیایی و تاریخی دیوان و ترجمه اشعار ترکی است. - فهرست ها شامل فهرست مطالب، اعلام (اشخاص، اماکن و اقوام)، اشعار و منابع و مآخذ.

رساله ی حاضر حاصل کوششی است در سالهای دراز در راه دست یابی به زبده ی اندیشه های دو تن از نام آوران ادبیات تعلیمی – عرفانی ایران: حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی و مولانا جلال الدین محمد بلخی. نویسنده کوشیده است نخست با استفاده از دو اثر اصلی این شاعران و نیز با یاری جستن از شرح و تفسیرها و کتابهای تحلیلی، برجسته ترین جنبه های نظام فکری سنائی و مولوی را به صورت موضوعی فهرست کند، آن گاه با استناد به ابیاتی از حدیقه و مثنوی در هریک از موضوعات فهرست شده دیدگاه سنائی و مولوی را نشان دهد و در نهایت نقاط اتفاق و اختلاف این دو منظومه ی عرفانی را بازنماید. این رساله سه فصل دارد: فصل نخست به نشان دادن مبانی فکری و فصل دوم به منابع اندیشه ورزی این دو شاعر بزرگ اختصاص یافته است و فصل سوم نمایانگر اهمیت و نقش زبان و گونه های مختلف به کارگیری آن در حدیقه و مثنوی است. دست آورد این رساله ترسیم خطوط اصلی اندیشه دو عارف شاعر بزرگ ایران و مشخص کردن میزان تأثیر گذاری سنائی بر مولوی و تأثیر پذیری مولوی از اوست.