نام پژوهشگر: ژاله رضایی

بررسی اصل غایت فی نفسه بودن انسان در فلسفه وظیفه گرایانه کانت
پایان نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه قم - دانشکده الهیات و معارف اسلامی 1392
  ژاله رضایی   زهرا خزایی

دیدگاه متداول این است که نظریه اخلاقی کانت یکی از نظریات وظیفه گرایانه در اخلاق هنجاری است. یعنی درستی و نادرستی فعل اخلاقی را بر دو مفهوم خوبی و بدی و نتایج فعل استوار نمی کند و بدین ترتیب در تقابل با دیدگاه غایت گرایی است. کسانی که دیدگاه کانت را وظیفه گرایانه می دانند مدعی اند در نگرش کانت درستی و نادرستی فعل مقدم بر خوبی و بدی آن است. بر اساس تقریر متداول از اندیشه کانت، درستی مبتنی بر ارزش خود فاعل یا نتایج فعل او نیست. کانت با توجه به مفهوم امر مطلق و اراده نیک از الزامات اخلاقی سخن می گوید و با تأکید بر خودمختاری و خودآیینی انسان و اهمیت قانون اخلاقی پنج صورت بندی مختلف از امر مطلق ارائه می کند تا کلیت و ضرورت قوانین اخلاقی را در عرصه اخلاق و با ابتنای بر عقلانیت تضمین کند. یکی از صورت بندی های امر مطلق صورت بندی اصل غایت فی نفسه است که بر اساس آن انسان باید به عنوان غایت فی نفسه لحاظ شود. هر انسانی یک شخص است نه شیء؛ از این رو کرامت ذاتی دارد و باید مورد احترام قرار گیرد. برخی اندیشمندان، از جمله دیوید کامیسکی، پل گویر، آلن وود، باربارا هرمن و ری لانگتون، تقریر وظیفه گرایانه از اندیشه کانتی را نمی پذیرند و یا دست کم معتقدند می توان تقریرهای غایت گرایانه، پیامدگرایانه و حتی ناپیامدگرایانه از اندیشه کانت داشت. به اعتقاد این مفسران، در نظریه اخلاقی کانت صورت بندی غایت فی نفسه و برخی مفاهیم و مضامین دیگر این امکان را فراهم می کند که بتوانیم نشان دهیم نظریه اخلاقی کانت نیز می تواند در زمره نظریه های ارزش محور و غایت گرا طبقه بندی شود. این رساله عهده دار بررسی این مسئله است. لذا نخست نظریه اخلاقی کانت را بر اساس مولفه های ارزش محور و الزام محور تبیین می کنیم. سپس مروری بر انسان شناسی اخلاقی کانت خواهیم داشت. درنهایت صورت بندی های امر مطلق را بیان می کنیم و ضمن تحلیل صورت بندی غایت فی نفسه نشان می دهیم که تقریر غایت گرایانه از اندیشه اخلاقی کانت امری است ممکن. البته راه حل نهایی این مسئله را باید در فرااخلاق جست وجو کرد.