نقش درخت زندگی یکی از نقوش باستانی در هنر ایران است که به همراه موجوداتی در پیرامونش قراردارند مورد بررسی قرار گرفته است. این نقش از جمله نقوش اساطیری مهمی است که راز و رمز به کار گیری آن توسط اسطوره پردازان و هنرمندان بزرگ تحریر شده است. در بردارنده رمز و اکسیر جاودانگی است و درمیان محافظانی پاسداری می گردد. در دوره های مختلف هنر ایران بر روی متون کهن مذهبی، مهر ها، سفالینه ها، و نقش برجسته ها و به طور کلی در آثار به جا مانده قبل و بعد از اسلام آشکار است. اهداف این پژوهش تجزیه و تحلیل جایگاه نقش درخت زندگی و موجودات پیرامون آن در هنر ایران است ریشه یابی این نقش و انتقال آن در دوره های مختلف هنر ایران باستان باید مورد بررسی قرار می گیرد، تا به جایگاه این نقش و ظهور آن بر روی آثار هنری این دوره ها پی برده شود. نتایج بدست آمده حکایت از این دارد که تصویر نمودن نقش درخت زندگی بر روی آثار گوناگون هنری ایران می تواند دلیلی بر اهمیت این نقش و عقاید و باورهای خاص ایرانیان باشد که از دیر باز آغاز گردیده و تا دوران ساسانی ادامه یافته است و پس از آن به دوره هاو فرهنگ های دیگر انتقال یافته. این نقش مایه داری مفاهیم عمیق و ارزشمندی است و به همین دلیل آن را بر روی آثار گوناگون و اشکال متنوع می توان مشاهده کرد. با بررسی وجه نمادین و تقدسی این نقش زیبا به این نتیجه می رسیم که نقش درخت زندگی به نوعی بیانگر صورتی از یک نظام اعتقادی و فکری است که در گذر زمان فرسوده نشده، بلکه به حیاط خود ادامه داده و کار کردهای کهن خویش را در جامعه های همگون با گذشته حفظ می کند و محتوای غنی آن به همراه ابعاد معنوی و مادی انسانها در قالب آیین و هنر تجلی می کند. هدف از این پژوهش بررسی نقش درخت زندگی به همراه محافظانش در هنر ایران باستان، و هم چنین نمود و ظهور آن در دوره های مختلف هنری ایران باستان می باشد که به تحلیل عقاید و باورهای هنرمندان و خالقان این نقش و تاکید بر محتوای غنی و سرشار آن در ابعاد معنوی و مادی زندگی انسانها در قالب آیین و آثار هنری می پردازد. همچنین سعی شده پیدایش تعابیر دینی و اسطوره ای و صورت های هنری این نقش در دوره های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. با بررسی نمونه های مختلف این نقش در دوره های مختلف هنر ایران و تجزیه و تحلیل آنها می توان به جایگاه این نقش مایه در تاریخ هنر ایران و بنیان فرهنگی و اسطوره ای عمیق این نقش پی برد. همچنین کاربرد این نقشمایه در ادوار مختلف مشخص می کند که این نقش قابلیت نماد گرایانه قابل ترکیب و تلفیق با سایر نقوش را داشته، چرا که در ادوار مختلف باستان و پس از آن با تغییر و تلفیق به صورت های متنوع و زیبا پا به عرصه ظهور گذاشته است. هر دوره سعی نموده این نقش را با ذوق هنری و فکری خویش تلفیق نموده و آثار هنری بدیعی را خلق نماید.که در دوره های مختلف یه صورت های زیبایی نمایان شده است. به نظر می‏رسد شرایط و مقتضیات آیینی و اعتقادی، نوع و شکل این نقش را تعیین‏ می‏کرده. در فصل اول این پژوهش به بررسی مفهوم بنیادی اسطوره پرداخته، تا از طریق آن در فصل دوم جایگاه اسطوره ای درخت و مفاهیم مختلف آن را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهیم، در فصل سوم نیز موضوعات و مفاهیم وابسته که در ارتباط با نقش درخت زندگی می باشند، مورد بررسی قرارگیرد. در فصل چهارم نگاهی به هنر و فرهنگ ایران باستان در دوره های مختلف داریم تا زمینه ای برای بررسی نقش درخت زندگی در دوره های مختلف هنری ایران ایجاد نمایم. در فصل پنجم نیز به دلیل گسترده گی مبحث به بررسی آثار و نمونه های برجسته دوره های مختلف ایران که این نقش در آنها مشهودتر است می پردازیم، در نهایت در فصل ششم به تجزیه و تحلیل مباحث مطرح شده و ارائه نتیجه بحث می پردازیم.

حضرت محمد (ص) مظهر توحید ، عقل اول ، اولین اصل از اصول دین اسلام و بیانگر انسان کامل و جبرییل (ع) روح الامین و فرشته ی وحی ، زینت بخش قسمت اعظمی از نگار گری در آثار هنر های اسلامی هستند. نقش پیامبر (ص)به عنوان نماد و نمود بصری انسان کامل و جبرییل(ع) به عنوان یکی از زیباترین نمادهای راهنما و هدایت گر، در هنر اسلامی به شمار می رود. نگاره های پیامبر(ص) و جبرییل(ع)که به ضرورت موضوعی داستان معراج پیامبر (ص) ، در کتاب های معراج نامه در کنار هم آمده ، از دوران ایلخانیان به بعد تصویر سازی شده است . هنرمندان راز آشنا بسیاری از مفاهیم معارف اسلامی را با صورتی بصری و نمادین در آثار هنری به خصوص درهنر های مذهبی ، در قالب نقش و رنگ به نمایش گذاشته اند . در این باره مجالس بی شماری از نسخ خطی بدست آمده ، که در قلمرو وسیع مکاتب نقاشی ایران در دوره های مختلف تاریخی ، وجهی از هنر دینی به شمار می آید . حضور نمادهای مختلف در هنر ایرانی به خصوص نگارگری ، نشان دهنده ی توجه عمیق هنرمندان به باطن عناصر ، علاوه بر توجه به ظاهر آنهاست . وجود تصاویر پیامبر(ص) وجبرئیل(ع) در نگارگری به صورت نمادین ، همواره با معانی مختلفی همراه بوده است . این پایان نامه به روش تحلیلی و توصیفی به بررسی این ساحت از هنر اسلامی که در مقایسه با ابعاد تاریخی و سیر تحول تکنیکی آن متاسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است ،اشاره دارد و به بیان نمود جلوه هایی از مفاهیم نمادین نقش ها ، در تجلی چهره ی پیامبر (ص) و جبرییل(ع) و تحلیل بعد محتوایی آن ، به عنوان مظهر نبوت ، انسان کامل ، فرشته راهنما ، هدایت گر پیامبر ، عقل اول و...که در هنر اسلامی از تقدسی خاص برخوردار است می پردازد .