معماری و شهرسازی ایران در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول دچار دگرگونی‏های زیادی شد و به تبع آن معماری خانه نیز دستخوش تحولات گوناگونی گردید، که باید بدان‏ها پرداخته شود. همانند سایر نقاط ایران معماری شهر گرگان نیز دچار تحولات زیادی در این دو دوره تاریخی شد، این تحولات معماری خانه‏های تاریخی این منطقه را متاثر از خود قرار دادند. در این پژوهش به بررسی و مقایسه ویژگی‏های معماری خانه‏های گرگان در دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول پرداخته و این خانه‏ها با هم مقایسه شده‏اند. سوال اصلی پژوهش عبارت است از: ویژگی‏های معماری (کالبدی-فضایی) و روند تحول خانه‏های دو دوره قاجاریه و پهلوی اول گرگان چگونه بوده است و دارای چه نقاط اشتراک و افتراقی می‏باشند؟روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و در آن از استدلال منطقی در فرایند گونه‏شناسی و روند تحولی خانه‏ها در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول استفاده شده است. شناخت الگوهای معماری هر منطقه از این حیث حائز اهمیت است که نخست: آشنایی با معماری تاریخی هر منطقه‏ای به عنوان بخشی از هویت فرهنگ مردم آن سرزمین الزامی است ثانیاً ضروری است که ویژگی‏ها و مفاهیم نهفته در معماری خانه‏های گرگان را در دو دوره تاریخی حساس قاجاریه و پهلوی اول، مورد کنکاش و بررسی موشکافانه علمی قرارداد، تا از نتایج این پژوهش، طراحان حرفه‏ای خانه‏های امروزی شهر و منطقه و یا دانشجویان معماری و سازمان‏های تصمیم گیر در امر خانه‏سازی در سطح منطقه و استان بتوانند استفاده نمایند. بررسی کمی و کیفی معماری خانه‏های گرگان و روند تحول آنها از قاجاریه به پهلوی اول از طریق سه روش انجام شد ا- گونه‏شناسی چند شاخصه‏ای راپاپورت جهت شناسایی و گونه‏شناسی اجزاء معماری 2- نگرش تاریخی تکاملی وگونه‏شناسی پایه موراتوری‏ها جهت گونه‏شناسی خانه‏های گرگان و روند تاریخی تکاملی از الگوی پایه و دوره قاجاریه تا پهلوی اول3- روش چیدمان فضای معماری که در آن به چگونگی کارکرد اجتماعی عرصه های مختلف خانه نظیر فضای خصوصی، عمومی و خدماتی و تغییر کارکرد آنها در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول توسط نرم‏افزار تحلیلی depth map پرداخته می‏شود. در روند تحولی خانه‏های گرگان در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول سه گونه خانه شناسایی شد. خانه گونه نخست مربوط به دوره قاجاریه به صورت حیاط مرکزی است گونه دوم مربوط به خانه‏های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول می‏باشد که تحت عنوان الگوی خطی نام گذاری شدند.گونه سوم خانه‏های دوره پهلوی اول هستند. این خانه ها به دو گونه کوچکتر تحت عنوان خانه باغ و خانه های برونگرا رو به معبر شهری تفکیک شدند. پس از گونه‏شناسی خانه های تاریخی، گونه‏های طبقه‏بندی شده از طریق نرم افزار نحو فضا مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته و نتایج مشخصی از میزان تحول در ساختار پیکره‏بندی خانه‏ها از لحاظ محرمیت، اولویت‏های فضایی، تفکیک عرصه‏های خصوصی، عمومی و خدماتی از هم بدست آمد. این تحولات از طریق شاخصه‏هایی به نام همپیوندی، قابلیت کنترل بصری، همپیوندی بصری، عمق و اتصال سنجیده شده‏اند.