هـیچ موهبتی به اندازه ی عقل و نیـروی فکر در وجود انسان، ارزش حیاتی و انسانی نـدارد، نقشی که عقل در زندگی و تکامل او بر عهده دارد، قابل مقایسه با هیچ نیروی دیگری نیست. گرچه در طول تاریخ دیدگاه های متفاوتی از سوی مکاتب گـوناگـون درباره ی عقل ابراز شده، اما تـقـریباً مورد پذیرش همگان واقع شده است. اسلام نیز در مقایسه با سایر ادیان بیشتـرین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل شده و عقل و دین را مکمل و رابطه ی آنها را دو سویه و هماهنگ می داند. از سوی دیگر قرآن و نهج البلاغه عقل و خرد انسان را به عنـوان یـکی از مـنـابـع معرفت شـناخـتـه و اهمیت و جایگاه فوق العاده ای به آن می دهند و همگان را به تفکر در همه ی آیات انفسی و آفاقی و تاریخ گذشتگان و... دعوت می کنند. از اینرو در قرآن و نهج البلاغه عواملی چون علـم و تقوی و... از عـوامل رشد عقل و عواملی چون هوای نفس و امثـال آن از موانع رشد آن بـه حساب آمـده اسـت. دین اسلام، به عنوان بارزترین و کامل ترین مصداق دین، نه تـنها کوچک ترین تـعـارض و تضادی با عقل ندارد؛ بلکه ارزش ویژه و اهمیت فوق العاده ای برای عقل و خرد آدمی قائل اسـت، چرا که از نگاه آیات و نهج البلاغه، حیات انسانی، حیات فکری اوست و مهم ترین وجه تمایز انسان و دیگر حیوانات این است که انسان حیـوانی است متفکر و زنـدگی بـشر بـدون تفکر و تـعـقل سـامـان نمی پذیرد. به همین دلیل کسانی که از این موهبت خدادادی استفاده نمی-کنند در ردیف حیوانات و گاه پایین تر از آنها قرار دارند. از اینرو از نگاه قرآن و نهج البلاغه عقل لازمه ی معرفت و شناخت و رسـیـدن به کمال و سعادت ابدی است.